Tại liên hoan phim Cannes lần thứ 78, chương trình Fast Track to Cannes Market - Lối đi tắt tới chợ phim Cannes, do sứ quán Pháp ở Việt Nam tài trợ từ 4 năm qua, tiếp tục đưa các tài năng trẻ Việt Nam đến chợ phim, giao lưu, tiếp xúc với các hoạt động thương mại và các chuyên gia quốc tế trong nền nghệ thuật thứ bảy.

Trong thông cáo báo chí, đại sứ Pháp tại Việt Nam Olivier Brochet khẳng định, trong bối cảnh thị trường điện ảnh Việt Nam ngày càng sôi động, các bộ phim được chiếu ở rạp ngày càng đa dạng, “chúng tôi thấy cần thiết phải tạo điều kiện thuận lợi cho sự hiện diện của các chuyên gia trẻ tại Cannes để giúp họ làm quen với điểm hẹn điện ảnh lớn nhất thế giới. Tại Cannes, họ có thể mở rộng mạng lưới quan hệ chuyên môn và tham gia vào sự phát triển quốc tế của điện ảnh Việt Nam.”

Nhằm “quốc tế hóa điện ảnh Việt Nam”, chương trình Fast Track to Cannes Market năm nay đã tài trợ toàn bộ chi phí đến Chợ phim tại Cannes từ ngày 13-21/05/2025, cho hai chuyên gia trẻ Việt Nam là Phạm Hoàng Ân, giám đốc bản quyền tại Khang Media và Nguyễn Huy Thành, giám đốc rạp chiếu phim White Light cinéhub, chuyên chiếu phim nghệ thuật.

Dưới sự hướng dẫn của Jérémy Segay, tùy viên nghe nhìn khu vực Đông Nam Á của sứ quán Pháp tại Việt Nam, hai chuyên gia trẻ Việt Nam đã có thể gặp gỡ các chuyên gia Pháp và quốc tế, tham gia vào các hoạt động khác nhau tại Chợ phim, để hiểu rõ hơn về các phương thức chiến lược quảng bá điện ảnh ra thị trường quốc tế.

Trả lời RFI Tiếng Việt, ông Jérémy Segay cho biết : “Vào năm 2017, Việt Nam có gian hàng tại Chợ Phim, nhưng không phải năm nào cũng xuất hiện, và cũng không có nhiều chuyên gia Việt Nam đến tham dự sự kiện này. Do đó, chúng tôi tìm cách để giới thiệu, hỗ trợ các chuyên gia đến sự kiện này, để họ nhận thức được tầm quan trọng của sự kiện và tiềm năng phát triển điện ảnh, phát triển doanh nghiệp của họ khi đến Chợ Phim tại Cannes ».

Liên hoan phim Cannes không chỉ là một lễ hội điện ảnh hào nhoáng, mà còn là một “trường học lớn” của điện ảnh toàn cầu, cho phép các nhà làm phim học hỏi xu hướng, kỹ thuật, cách phát hành, và mô hình kinh doanh. Phạm Hoàng Ân, giám đốc bản quyền tại Khang Media, lần đầu tiên đến Cannes, cho rằng đây là cơ hội để tìm kiếm những nhà đồng hành trong quá trình làm phim hoặc phát hành phim. Anh nói : « Cannes là một nơi về điện ảnh rất là đa dạng, chào đón tất cả những người làm phim với nhiều mục tiêu, nhiều thể loại. Ở đây tôi có thể thấy là các bạn vừa làm phim thương mại, vừa làm phim độc lập hay các phim ngắn cũng tìm kiếm được rất là nhiều cơ hội. Việt Nam rất là cần những bước đi ra thế giới để biết là thế giới đang làm gì đặc biệt là các bạn trẻ như tôi. Để biết được thị trường điện ảnh chung của thế giới họ đang có xu hướng gì. »

Đối với nhà phát hành kỳ cựu như Trịnh Hằng, giám đốc điều hành công ty Skyline Media, đi cùng đoàn Việt Nam, dưới sự hỗ trợ của ông Jérémy Segay, chợ phim Cannes là nơi để nhìn rõ khoảng cách giữa Việt Nam và thế giới. Chị chia sẻ : « Bản thân là một nhà làm phim tại Việt Nam, khi đến đây thì tôi nhận ra rằng vị trí của phim Việt Nam rất còn non trẻ. Tất cả những khoảng cách về chất lượng phim, về chuyên môn, về điện ảnh, về tất cả mọi thứ thì đều ở một cấp bậc rất là xa. Chương trình của lãnh sự quán Pháp đã tạo điều kiện cho rất nhiều các bạn làm phim trẻ có cơ hội đến đây để học hỏi. Bởi vì nó thật sự giúp ích cho việc đóng góp cho chất lượng phim điện ảnh về sau tại Việt Nam. » 

« Người Pháp vẫn chưa hiểu rõ về điện ảnh Việt Nam », dưới góc nhìn của Jérémy Segay, tùy viên nghe nhìn khu vực Đông Nam Á, từ 3 năm qua. Khi nhắc đến phim Việt Nam, người ta thường nghĩ đến Mùi Đu Đủ Xanh của Trần Anh Hùng, nhưng đó là phim được sản xuất tại Pháp. Trên thực tế, thị trường điện ảnh tại Việt Nam rất khác. Việt Nam là một trong những nước duy nhất mà lượng vé bán tại rạp gia tăng (lên đến 22% so với năm 2024).

Bà Trịnh Hằng bổ sung : « Việt Nam là một trong những thị trường cực kỳ sôi động tại Đông Nam Á khi mà lớp trẻ vẫn còn có thói quen ra rạp để xem phim, cho nên việc mua phim nước ngoài để đem về Việt Nam chiếu vẫn còn rất sôi động. Việt Nam vẫn còn là một trong số rất ít những thị trường còn lại trên thế giới mà khán giả vẫn rất thích được ra rạp chiếu phim, trong khi cả thế giới đang dần có thói quen xem từ các nền tảng xem phim tại nhà. »

Trong quý đầu của năm 2025, theo báo chí trong nước, nhiều phim Việt Nam đã « cháy » vé tại rạp, với doanh thu kỷ lục, hàng trăm tỷ đồng, ví dụ như Bộ Tứ Báo Thủ của Trấn Thành, Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối của Bùi Thạc Chuyên, hay Nhà Gia Tiên của Huỳnh Lập. Năm 2024, Box Office Vietnam công bố, tổng doanh thu phòng vé Việt Nam đạt gần 4.700 tỷ đồng, cao nhất từ trước đến nay, trong đó riêng các phim Việt đạt khoảng 1.900 tỷ đồng, chiếm khoảng 40%.

Nếu như điện ảnh Việt phát triển nhanh về số lượng, tập trung vào mục đích giải trí, phục vụ thị hiếu của khán giả, thì các cơ chế hỗ trợ làm phim vẫn còn hạn hẹp, đặc biệt là cho các nhà làm phim trẻ độc lập, đi theo con đường phim nghệ thuật.

Anh Trần Đắc Phúc, đồng sáng lập CLB Whitelight Cinéhub, từng là một trong những người được hưởng tài trợ của sứ quán Pháp đến Chợ Phim Cannes, nêu ra những khó khăn đối với các nhà làm phim trẻ, không chỉ thiếu kinh nghiệm, mà còn cả hệ thống cơ sở vật chất thiết bị, trang thiết bị, phòng chiếu và cả công tác hậu kỳ. « Các bạn trẻ phải tự làm những cái việc đấy và các bạn sẽ phải tự xoay sở tất cả nguồn lực tài chính. Đội ngũ nhân sự cũng thường là những người trẻ, làm việc trên tinh thần là giúp đỡ lẫn nhau, thay vì tính phí nhau. Trên tinh thần đấy, dựa trên sự non trẻ đấy và việc thiếu các nguồn lực tài chính, mình thấy thiệt thòi rất lớn cho ngành, cho nền làm phim độc lập ở Việt Nam. »

CLB White Light Cinéhub, kết hợp với một hãng hậu kỳ của Thái Lan và Viện Pháp tại Việt Nam, mở ra rạp chiếu phim nghệ thuật đầu tiên tại Việt Nam.

Bên cạnh vấn đề tài chính và thị hiếu khán giả, việc kiểm duyệt phim cũng là thách thức.

Liệu đó có phải rào cản lớn nhất cho các nhà làm phim trẻ, muốn dấn thân vào con đường nghệ thuật thứ bảy ? Những quy định khó khăn trong việc cấp phép làm phim, kiểm duyệt tại Việt Nam tác động như thế nào đến hành trình sáng tạo ? Giám đốc điều hành công ty phát hành phim Skyline Media, Trịnh Hằng nhận định: « Khi các bạn sống ở đất nước nào thì các bạn phải hiểu về nguyên tắc, những nguyên tắc và những cách nghĩ về tình hình chính trị của đất nước đó. Mỗi quốc gia có những nguyên tắc rất khác nhau. Khi các bạn hiểu được điều đó và các bạn sáng tạo thì chúng ta vẫn có thể sáng tạo được. Khi chúng ta thật sự biết tất cả giới hạn của chúng ta là gì thì chúng ta sáng tạo trong cái vùng an toàn đó. »

Về phần mình, ông Jérémy Segay nhận định rằng : « Chính quyền Việt Nam khá chậm trễ trong việc quảng bá và có vẻ xem nhẹ tầm quan trọng của điện ảnh. Trong khi đó, điện ảnh là một công cụ gây ảnh hưởng và cũng là cách để quảng bá du lịch hiệu quả. Nhưng tôi nghĩ họ đang dần nhận thức được điều này. Ví dụ như tại liên hoan phim Cannes năm nay, nhiều quan chức đã đến Cannes, nêu ra những biện pháp để quảng bá du lịch... Phải nói rằng phần lớn các phim nước ngoài lấy bối cảnh ở Việt Nam nhưng lại được quay ở Thái Lan, bởi vì cho đến nay, các quy định về cấp phép quay phim, làm phim vẫn chưa rõ ràng ».

Tại Việt Nam, tùy viên nghe nhìn Jérémy Segay cho biết, sứ quán Pháp và Viện Pháp không chỉ hoạt động tích cực trong việc quảng bá điện ảnh Pháp, hỗ trợ phát hành phim Pháp tại Việt Nam, mà còn đồng thời hỗ trợ các nhà làm phim trẻ của Việt Nam thông qua các hình thức khác nhau.

Cụ thể, Pháp thường xuyên mời chuyên gia sang Việt Nam và hỗ trợ chi phí cho nhà làm phim Việt tham gia các sự kiện quốc tế. Ví dụ, đạo diễn Lê Ngọc Duy có phim ngắn được mời đến La Quinzaine des cinéastes tại Cannes năm nay.

Từ năm 2022, Pháp là đối tác của sự kiện “Autumn Meeting” - Gặp gỡ mùa thu, một cuộc hẹn điện ảnh do đạo diễn Phan Đăng Di đồng khởi xướng. Tại sự kiện này, Pháp cũng đã đề xuất Trung tâm điện ảnh quốc gia Pháp (CNC) lập ra một quỹ học bổng hỗ trợ làm phim.

Trong lĩnh vực phim hoạt hình, sứ quán Pháp đã hỗ trợ thành lập Hiệp hội Kỹ xảo và Hoạt hình Việt Nam (VAVA), tập hợp các studio trong nước, và tổ chức các khoá đào tạo với sự hợp tác của trường Gobelins (Paris), một trường danh tiếng trong ngành hoạt hình. Năm 2025, Pháp tài trợ cho gian hàng của Việt Nam tại Liên hoan phim hoạt hình Annecy (từ ngày 9 đến 14/6).

Đại sứ quán Anh tại Hà Nội đang tuyển dụng vị trí Quản lý Dự án Phòng chống mua bán người và Nô lệ hiện đại, để quản lý các dự án về phòng chống nô lệ hiện đại do chính phủ Anh tài trợ tại Việt Nam. Biện pháp này cũng đồng thời hỗ trợ chống lại nạn mua bán người và nâng cao năng lực ứng phó với nạn mua bán người tại Việt Nam. Hạn nộp đơn là ngày 01/06/2025.

Từ khi chính phủ Lao động lên cầm quyền, Anh cũng tăng cường các biện pháp cứng rắn hơn đối với làn sóng người nhập cư “phi thông lệ” (irregular arrivals) vào Anh nói chung, và người từ Việt Nam tới Anh qua ngả Pháp và châu Âu lục địa theo đường biển nói riêng đã trở thành chủ đề hợp tác Anh-Việt trong tinh thần bảo vệ biên giới và chống di cư trái phép.

Vậy tình hình hiện nay ra sao và tại Anh, bên cạnh các đảng chính trị, thì tiếng nói của xã hội dân sự, giới nghiên cứu ra sao ?

Thông tín viên Nguyễn Giang từ Luân Đôn trả lời chương trình RFI về đề tài này :

RFI : Anh tiếp tục đẩy mạnh các dự án mà chính phủ tiền nhiệm của đảng Bảo thủ cũng như chính phủ đương quyền của đảng Lao động gọi là “nạn nô lệ hiện đại”, không chỉ ở Anh và ngay cả ở Việt Nam. Thông tin mới nhất là gì ?

TTV Nguyễn Giang : Vai trò mà Quản lý dự án tại VN mà Anh muốn tuyển để hỗ trợ Đại sứ quán Anh tại Việt Nam trong công tác này : Với mức lương 61 triệu đồng VN một tháng, đây là vị trí quản lý dự án (manager) nhằm hỗ trợ công tác chống lại “nạn mua bán người và nâng cao năng lực ứng phó với nạn mua bán người tại Việt Nam”, theo đúng nguyên văn quảng cáo tuyển dụng. Ngoài ra, người quản lý này còn cần xây dựng các mối quan hệ cấp cao và hợp tác chặt chẽ với các cơ quan chính phủ, các cơ quan phát triển, đối tác thực thi dự án, tổ chức nghiên cứu, tổ chức phi chính phủ và các bên liên quan khác. Thêm vào đó là vai trò tư vấn chính sách về nạn mua bán người.

RFI : Cơ sở pháp lý của sự hợp tác này là gì?

TTV Nguyễn Giang : Về hợp tác hai bên, văn bản mà bộ Nội Vụ Anh và bộ Công An Việt Nam, đã ký kết hôm 01/04/2025 tại thượng đỉnh Luân Đôn, có đoạn như sau : « Công tác thực hiện kế hoạch hành động chung [Anh-Việt] đã nhận được khoản tài trợ lên tới 1 triệu bảng cho năm tới thông qua Quỹ Chống Nô Lệ Hiện Đại của Bộ Nội vụ Vương quốc Anh. Kể từ năm 2018, Vương quốc Anh đã đầu tư hơn 7 triệu bảng để tăng cường cho hoạt động chống buôn người của Việt Nam qua Quỹ Nô Lệ Hiện Đại, đã xác định được 720 nạn nhân của nạn buôn người và di cư trong tình trạng dễ bị tổn thương, tiếp cận hơn 7 triệu người qua các chiến dịch nâng cao nhận thức, đồng thời giáo dục 1.936 người muốn di cư về các rủi ro của tội phạm buôn người ».

Ngày 6/3/2025, đã có một đoàn đại biểu Vương quốc Anh do ông Adam Gardner - phó cục trưởng Cục Chiến lược quốc tế, Đối ngoại và Đối nội, bộ Nội Vụ Vương quốc Anh dẫn đầu, đã có chuyến thăm và làm việc tại Công an tỉnh Quảng Bình về dự án phòng, chống mua bán người và nô lệ hiện đại. Theo các báo Việt Nam, đây  là một phần của dự án « Đấu tranh chống mua bán người và nô lệ thời hiện đại » và hai bên đã chia sẻ những khó khăn, vướng mắc và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống mua bán người trên địa bàn tỉnh Quảng Bình trong thời gian tới.

Các bài báo ở Việt Nam cũng nhắc lại về Chương trình hợp tác quốc tế từ năm 2019, với việc chính phủ Anh, thông qua Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM) và World Vision International (WVI), đã phối hợp tài trợ các hoạt động quan trọng tại Quảng Bình, nhằm nâng cao năng lực cho công an địa phương trong việc phát hiện và xử lý các vụ mua bán người, tăng cường hỗ trợ cho nạn nhân và người di cư dễ bị tổn thương, cũng như cải thiện nhận thức cộng đồng về các phương thức tội phạm và các quy định pháp luật liên quan đến phòng chống mua bán người.

Ngoài ra, Anh còn hỗ trợ mô hình sinh kế giúp người dân tìm kiếm công việc ổn định và giảm thiểu tình trạng di cư trái phép. Năm 2024 đã có các hoạt động tuyên truyền bằng tiếng Việt trên mạng xã hội tại Anh và ở Việt Nam (rải tờ rơi) ở một số tỉnh, nêu bật sự nguy hiểm của các tuyến đường di dân lậu vào Anh ...

RFI : So sánh công tác này với các hoạt động khác của Anh với các nước châu Âu, châu Á, châu Phi thì có gì khác biệt ?

TTV Nguyễn Giang : Chiến lược của Anh gồm hai phần : Răn đe và Giáo dục. Phần 1 gồm các luật mới ra, ngày càng nghiêm khắc, nhằm răn đe việc vi phạm luật nhập cư, « khai thác nô lệ hiện đại », trừng phạt các băng đảng buôn người ... phá các đường dây đưa người bất hợp pháp vào Anh và tăng cường an ninh biên giới (securitisation of borders).

Phần 2 là khuyến khích người nhập cư trái phép ra đầu thú và cho hồi hương - ví dụ cho người Albania hồi hương khá nhiều và khá thành công. Keir Starmer vừa sang Tirana để thúc đẩy thêm chương trình này. Và với người đã hồi hương thì trợ giúp để họ không bỏ đi nữa. Ví dụ Anh đang làm như Liên Hiệp Quốc đã làm với thuyền nhân ở Hồng Kông : hỗ trợ tiền tái hội nhập để giúp họ về Việt Nam và không đi tiếp.

Xin nhắc Việt Nam chỉ là 1 trong 40 nước mà Anh đang tăng cường hợp tác để chống nạn di dân trái phép. Liên Âu, Pháp, Mỹ cũng tham gia hội nghị thượng đỉnh 31/03 năm nay ở Luân Đôn. Các nước Albania, Kosovo, Serbia, Bắc Macedonia và một số nước châu Phi đều có tên trong danh sách. Thậm chí Anh cũng đối thoại với chính quyền tự trị ở những vùng như Kurdistan thuộc Iraq để triển khai dự án chống buôn người.

Cả hai mục tiêu này là để giảm số người di cư, nhập cư vào Anh trái phép vốn đã trở thành vấn đề chính trị nội bộ ở Anh. Các đảng cực hữu hay thiên hữu đều lấy lý do « di dân cao » để tung ra các khẩu hiệu dân tộc chủ nghĩa Anh quốc và buộc chính phủ phải có hành động.

RFI : Nhân quyền đóng vai trò gì trong các luật Anh (và EU nói chung) để giải quyết vấn nạn này?

TTV Nguyễn Giang : Tại VN cũng đã có các điều luật chống lao động nô dịch, chống bắt người khác làm nô lệ và Điều 8 Công ước Quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) cụ thể hóa quy định trong Điều 4 Tuyên ngôn Nhân quyền Quốc tế nêu rõ : Không ai bị bắt làm nô lệ ; mọi hình thức nô lệ và buôn bán nô lệ đều bị cấm. Không ai bị bắt làm nô dịch. Không ai bị yêu cầu phải lao động bắt buộc hoặc cưỡng bức.

Nhưng ở Anh thì vấn đề lại hơi khác. Việc bị cho là « hành vi khai thác nô lệ hiện đại » được báo chí đổ cho một số người Việt Nam làm salon móng tay (nails bar), và họ cho là đây là hình thức làm ăn đặc thù của một số cá nhân người Việt Nam. Xin nhắc rằng rất nhiều bạn bè tôi ở Anh, có làm nghề mở tiệm móng tay, thì đều cho rằng cách mô tả trên là không công bằng, là bôi đen nghề đem lại công ăn việc làm cho nhiều người và họ đóng thuế đầy đủ vào ngân sách nhà nước Anh.

RFI : Anh có thể giải thích thêm về khái niệm “nô lệ hiện đại” (modern slavery) mà Anh sử dụng ở đây?

TTV Nguyễn Giang : Giải thích về khái niệm này có trong văn bản pháp lý chủ yếu ở châu Âu (EU Directive 2011); ở Luật mà Anh thông qua năm 2015, và được một số cơ quan Liên Hiệp Quốc cũng như các tổ chức từ thiện sử dụng. Một số tài liệu nói (2013-15) trên thế giới có ít nhất 45 triệu nạn nhân từ hơn 100 nước. Xin chú ý là các nước Âu - Mỹ và Úc nói nhiều về « nô lệ hiện đại », nhưng Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore cũng nhận lao động nhập cư, và có cả hiện tượng người Việt Nam làm lậu thì báo chí và chính phủ ko dùng khái niệm này.

Giải thích trong trường hợp cụ thể là người Việt Nam làm việc lậu ở một số tiệm làm móng tay ở Anh, tôi xin trích dẫn học giả người Anh, tiến sĩ Tamsin Barber. Bà đề xuất đánh giá lại khái niệm « modern slavery » mà bà cho là có nhiều yếu tố tự nguyện, hành trình sang Anh nguy hiểm nhưng công việc không vất vả, thu nhập cao hơn mức trung bình ở Anh. Theo TS Barber thì nên coi đây là hiện tượng « self-exploitation » mà chúng ta có thể hiểu là « chấp nhận rủi ro, thiệt thòi, thậm chí cực nhọc để tích lũy tiền bạc cho tương lai » ... Còn nếu chỉ nhắm vào các chủ lao động thuê người bất hợp pháp, gọi họ là chủ nô, thì chưa đánh giá đúng hai vấn đề : nhu cầu lao động, cần tuyển nhân công cho nghề làm nails là khá lớn, và có sự tự nguyện nhất định từ phía người không giấy tờ đi tìm việc.

RFI : Đánh giá chung về sự thành công, thất bại của các sáng kiến và quy định mới này, anh nghĩ sao?

TTV Nguyễn Giang : Tôi nghĩa chống buôn người, chống nạn nô dịch, làm chui, cần đánh giá trong bức tranh chung và di dân quốc tế, gồm cả di cư hợp pháp và bất hợp pháp. Đây là câu chuyện có tầm toàn cầu nên Anh quốc phải tăng cường hợp tác quốc tế thì mức độ thành công mới tăng lên. Một mình nước Anh không thể tự giải quyết được.

Bên cạnh lý do chính trị, chiến tranh thì có những lý do kinh tế - xã hội rất quan trọng như chuyện thiếu việc làm ở các vùng nông thôn, đất nông nghiệp bị thu hẹp vì đô thị hóa tăng nhanh, tạo ra di dân nội vùng, di cư trong nước và di dân ra nước ngoài. Ở đâu có việc làm tăng được thu nhập hơn ở quê nhà thì người ta sẽ đi. Và khi ra đi thì có lúc chấp nhận rủi ro, trở thành nạn nhân « bị buôn người » trong một thời gian, ví dụ như vậy.

Về tính thuyết phục của các cuộc vận động này, tôi thấy có một vấn đề nhỏ là ngôn ngữ. Về ngôn từ, trong tiếng Việt, theo cá nhân tôi đây là cụm từ khó hiểu. Về văn hóa, VN ko trải qua chế độ nô lệ (có gia nô thời Trần nhưng khác « slaves » ở châu Âu), và tính từ « hiện đại » lại mang nghĩa tích cực.

Đúng ra phải gọi là « nô dịch thời hiện đại » » hay các hành vi « bóc lột tinh vi », hay « cưỡng ép lao động, bị lừa, bị ép lao động » như các trung tâm lừa đảo ở Miến Điện, ở Cam Bốt gần đây. Trong tiếng Việt, nô lệ là hình ảnh người bị xiềng xích, đánh đập, bỏ đói hàng ngày ... bị bạo hành liên miên, nhưng trong việc làm chui thì chuyện đó nếu có xảy ra thì chỉ là cá biệt, ngoại lệ, ít ra là với các cửa tiệm. Tất nhiên đây là chúng ta nói về các quán ăn, các tiệm nails.

Còn trong các « trại cần sa » do băng đảng kiểm soát thì tính chất « xã hội đen », các vụ bạo hành là có thực, và đó chắc chắn là một hình thức nô lệ hiện đại. Nhưng cần phân biệt hai hiện tượng : làm chui ở các cơ sở kinh doanh nhỏ của người châu Á, và trồng cây gây nghiện, tự nó đã có tính chất hình sự.

Các nước Phương Tây, vốn có lịch sử buôn nô lệ rất tàn bạo từ châu Phi, muốn tuyên truyền có hiệu quả, cụ thể là ở Việt Nam, thì cần điều chỉnh khái niệm cho đúng mới thuyết phục.

Sau khi phân tích màu sắc của hàng ngàn bức hình chụp các vật dụng hàng ngày, các nhà nghiên cứu thuộc nhóm Bảo tàng Khoa học Vương Quốc Anh đã đi tới một khám phá bất ngờ : các màu sắc rực rỡ đang dần biến mất và nhường chỗ cho các tông màu xám. Liệu có phải rằng thế giới đang mất đi màu sắc ? Do đâu mà các gam màu tối và ảm đạm lên ngôi ? 

Cụ thể, trong số 7083 vật phẩm được nghiên cứu thuộc 21 danh mục, đa phần đều là các vật dụng hàng ngày, từ năm 1800 cho tới nay, màu sắc phổ biến nhất được sử dụng là màu xám than, xuất hiện trong hơn 80% các bức ảnh. Nhưng điều đáng nói hơn là việc sử dụng tông màu xám, đen hay trắng ngày càng gia tăng theo thời gian. Nếu như vào năm 1800, ba màu này chỉ chiếm 15% trên bảng tổng hợp phân tích màu sắc thì đến năm 2020, con số này đã tăng lên tới 40% và đi kèm với đó là sự suy giảm của màu vàng và nâu. 

Theo thời gian, màu sắc trên các vật phẩm dần trở nên xám hơn và ít đa dạng hơn. Xu hướng này lan rộng trong nhiều lĩnh vực từ sản xuất ô tô đến các thiết bị gia dụng, xâm chiếm địa hạt thời trang và bành trướng tới cả ngành công nghiệp điện ảnh. Vậy do đâu mà thế giới lại ngày càng “xám xịt” ? 

Đầu tiên có lẽ cần kể tới lĩnh vực sản xuất. Có bao nhiêu đồ đạc trong nhà quý vị mang màu trắng, đen hay xám ? Chiếc tivi, điện thoại hay máy tính của quý vị có phải cũng thuộc một trong ba màu sắc trên hay không ? Chiếc xe hơi mà quý vị sở hữu mang màu gì ? Nếu như vào năm 1952, đa phần số xe hơi xuất xưởng mang các màu sắc sống động như đỏ, xanh lá và xanh lam, thì theo France Culture, tới năm 2022, cứ 4 chiếc xe trên đường, lại có tới 3 cái mang màu trắng, đen hoặc là xám. Còn theo khảo sát hàng năm của PPG Industries, công ty hóa chất chuyên sản xuất và phân phối sơn, lớp phủ, sản phẩm quang học và vật liệu đặc biệt, thì màu trắng là màu sơn phổ biến nhất cho xe hơi, chiếm 22%, màu bạc xếp thứ hai với 20%, tiếp theo đó là màu đen với 19%. 

Đâu là nguyên nhân đằng sau xu thế này ? Liệu có phải do con người đang dần chán ghét một thế giới muôn màu hay có lý do nào khác ? Đài France Culture nhận định nguyên nhân có thể tới từ việc giới tư bản muốn “đồng bộ hoá”, thiết lập một tiêu chuẩn chung cho các sản phẩm để dễ dàng sản xuất hàng loạt. Đồng quan điểm, nhà thiết kế Elvis Hsiao trên trang Medium, cho rằng nhà sản xuất muốn tối ưu hoá hiệu quả bằng cách tạo ra các xu hướng thiết kế trung tính vì nó dễ được nhân rộng hơn và cũng dễ tiếp cận với số đông hơn so với các thiết kế mang tính độc đáo. Do vậy, nhà thiết kế Hsiao nhận định rằng trong xã hội hiện đại, các văn hoá độc đáo thường bị hy sinh để phục vụ cho mục đích sản xuất hàng loạt.

Nhưng đương nhiên đây không phải là lý do duy nhất. Nhiều khách hàng lựa chọn mua xe hơi màu trung tính vì cho rằng sẽ dễ bán lại hơn khi không còn muốn sử dụng. Ngoài ra, các sản phẩm điện tử như máy tính, vô tuyến hay điện thoại cũng hầu như mang màu đen giúp tạo ra tính tương phản, làm nổi bật những màu sắc sống động, rực rỡ trên màn hình. Hơn nữa, những màu sắc trung tính cũng giúp người nhìn không bị phân tâm mà tập trung vào hình dáng, thiết kế, đường nét của sản phẩm. 

Vậy còn trong làng mốt thì sao ? Liệu nơi đây đã bị các tông màu tối xâm chiếm hay chưa ? Hãy cùng quay ngược dòng quá khứ để xem các tông màu tối đã dần trở nên phổ biến như thế nào. Theo kênh France Culture, vào những năm 1860, quốc vương tương lai của Vương Quốc Anh là Edward đệ thất đã phổ biến việc hút thuốc và đồng thời phổ biến luôn cả việc mặc các trang phục mang màu sẫm như xanh than, để bảo vệ màu quần áo khỏi khói thuốc. Màu đen sau đó đã thay thế vị trí của màu xanh than và dần trở thành màu sắc phổ biến trên trang phục của các quý ông hút xì gà thời bấy giờ. Dần dà, màu đen trở thành màu sắc đại diện cho cánh mày râu, cho quyền lực và sức mạnh của đàn ông. 

Sau đó, các phong trào nữ quyền lên ngôi, phụ nữ dần có quyền đi làm, kiếm tiền, họ tự do hơn, mạnh mẽ hơn và có tiếng nói hơn. Họ bắt đầu mặc màu đen như một cách để thể hiện sự mạnh mẽ và quyền lực đó. Rồi tới những năm 1920, nhà tạo mốt huyền thoại người Pháp Coco Chanel cho ra đời “chiếc váy nhỏ màu đen”, tạo nên một làn sóng mới trong ngành thời trang bấy giờ. Ngày càng nhiều phụ nữ phá bỏ định kiến và khoác lên mình những bộ trang phục màu đen quyến rũ. Họ tin rằng màu đen khiến thân hình phụ nữ có vẻ mảnh mai, bí ẩn và quý phái hơn. Màu đen sau đó lại càng được yêu thích sau thành công của bộ phim “Breakfast at Tiffany's” với nữ minh tinh Audrey Hepburn thủ vai nhân vật chính. Trong phim, hình ảnh Hepburn xuất hiện với chiếc váy đen sang trọng, thanh lịch nhưng cũng không kém phần đáng yêu, đã trở thành biểu tượng của sự nữ tính trong làng thời trang và cả trong văn hoá đại chúng lúc bấy giờ. 

Tuy nhiên tính tới thời điểm đó, dù màu đen và các màu tối nói chung đã ngày càng phổ biến trong bảng màu của các nhà tạo mẫu, nhưng nó vẫn chưa chiếm ưu thế như ngày nay. Vậy câu hỏi đặt ra là tại sao giờ đây, người ta lại càng ngày càng ưa chuộng các tông màu tối ? Trả lời kênh France Culture, nhà thiết kế Jean-Gabrielle Causse cho biết : “Ngày nay ngay cả những đại sứ thời trang như là những nhà tạo mẫu nổi tiếng, họ cũng đều mặc trang phục màu đen. Chẳng hạn như Jean-Paul Gautier, (nhà thiết kế người Pháp), khi xuất hiện trên các sàn diễn thời trang cũng thường lựa chọn mặc màu đen.” 

Ảnh hưởng từ các nhà tạo mốt lên các xu hướng thời trang là không thể phủ nhận. Nhưng ngoài lý do này, chính chúng ta cũng đang “dần quên đi việc mặc các trang phục nhiều màu sắc”. Nhà thiết kế Causse nhận định : “Khi ta càng ít mặc quần áo có màu sắc sặc sỡ, ta lại càng sợ và ngại mặc nó ra đường. Mỗi sáng khi mở tủ quần áo và tự hỏi hôm nay mình sẽ mặc gì nhỉ, chúng ta sẽ lại chọn màu đen, màu xanh than hay màu trắng, để cảm thấy an toàn và yên tâm rằng bản thân không mắc các lỗi về thẩm mỹ. Hơn nữa nếu quanh chúng ta có ít người mặc quần áo nhiều màu sắc, ta lại càng không muốn mặc quần áo có màu rực rỡ.” 

Không chỉ trong lĩnh vực thời trang, mà cả ở môn nghệ thuật thứ bảy, các gam màu tối cũng đang ngày càng chiếm ưu thế. Trong bài phân tích đăng tải trên nền tảng We Present, nơi giới nghệ sĩ chia sẻ các tác phẩm nghệ thuật, tác giả đã trích lời nhà thiết kế người Ý, Riccardo Falcinelli, cho rằng : “Nếu bạn xem Netflix, bạn sẽ thấy có rất nhiều màu đen và tối trên áp phích của các bộ phim. Cùng với đó là rất nhiều cảnh phim diễn ra vào ban đêm hoặc khi trời đang mưa. Tôi nghĩ vấn đề không chỉ nằm ở phong cách làm phim, mà còn vì ta đang sống trong thời kỳ khủng hoảng (…). Trong khi nếu bạn nhìn vào những tấm áp phích Hollywood của những năm 50, bạn sẽ thấy rất nhiều màu sắc. Đó là thời kỳ hậu chiến nên người ta lạc quan hơn nhiều.”

Cùng quan điểm, nhà phê bình phim Morgan Bizet cho rằng xu hướng chuyển sang sử dụng các tông màu tối trong điện ảnh đã bắt đầu từ những năm 2000, mà cụ thể là sau sự kiện khủng bố tòa tháp đôi hôm 11/09 ở Mỹ. Ông nói : “Sau sự kiện 11/09, điện ảnh Mỹ đã chuyển sang đề cập đến những chủ đề tối tăm hơn, hiện thực hơn và do đó đã áp dụng những tông màu xám để bộ phim có vẻ nghiêm túc hơn. Xu hướng mới này cũng đánh dấu sự cắt đứt với những năm 1980 và 1990, khi các bộ phim chủ yếu tập trung vào các cảnh hành động, tuổi thơ hay hoài niệm.” 

Ngoài ra, việc màu sắc trong các bộ phim ngày càng tối và thường không mấy rực rỡ hay tương phảncòn xuất phát từ cách dựng phim hiện đại. Ngày nay các bộ phim thường có tiết tấu nhanh và gấp gáp hơn, với rất nhiều tình tiết diễn ra liên tục. Và với cách dựng phim như vậy, các bảng màu rực rỡ và nổi bật sẽ không còn phù hợp. Ông Jean-Baptiste Massuet, chuyên gia trong lĩnh vực lý thuyết điện ảnh, giải thích trên đài France Culture : “Đôi mắt cần thời gian để làm quen với từng màu sắc trong mỗi cảnh quay. Tuy nhiên trong phim ảnh hiện nay, các cảnh quay lại được thay đổi liên tục với tiết tấu dồn dập. Do vậy, nếu màu sắc trong những cảnh phim này quá tương phản nhau, thì mắt người xem sẽ liên tục phải điều tiết để cố gắng hiểu chuyện gì đang xảy ra. Trong khi đó nếu màu sắc được làm dịu đi, trung tính hơn, thì đoàn làm phim sẽ dễ dàng cắt cảnh và có thể dựng phim với nhịp điệunhanh và đứt quãng.” 

Ngoài ra, màu sắc mờ nhạt và tối tăm cũng mang lại một lợi thế cho đạo diễn: che giấu những khuyết điểm trong xử lý hình ảnh và hiệu ứng, nhất là khi mà phim ảnh ngày nay sử dụng nhiều kỹ xảo hình ảnh. Bà Isabelle Barrière, kỹ thuật viên hậu kỳ, giải thích : “Các hiệu ứng kỹ xảo trong phim ảnh khi nhìn trong bóng tối hay dưới mưa sẽ ít bị chú ý và nhìn thật hơn so với khi có ánh nắng mặt trời.”

Dù xuất phát từ các nguyên nhân chủ quan hay khách quan, thì ta cũng thấy rằng ngày nay những màu sắc rực rỡ, sống động đang dần phải nhường chỗ cho những gam màu tối, trung tính và mờ nhạt. Điều này liệu có gây ra ảnh hưởng gì đến tinh thần của chúng ta hay không ? Tưởng tượng quý vị đang đi bộ trên một con đường với các tòa nhà mang màu sắc ảm đạm, ô tô thì chỉ đen và trắng, nhìn sang quần áo của bản thân và những người xung quanh cũng lại một gam màu tối, liệu cảm xúc của quý vị có trở nên u ám theo ? “Bầu trời xanh dần chuyển xám, niềm hứng khởi cũng không còn, vì nay là một ngày tồi tệ” (Trích lời bài hát Bad day - Daniel Powter). 

Nếu như người xưa tin rằng chuyện gặp gỡ, yêu đương rồi nên vợ nên chồng đều là do “số”, thì đặt trong bối cảnh hiện nay, có lẽ ta phải tự hỏi “số” giờ đây là “số phận” hay là “số hoá” ?

Lướt một vòng trên các trang mạng xã hội, không khó để tìm thấy những bài báo, những chia sẻ của người trong và ngoài cuộc về việc sử dụng các ứng dụng hẹn hò, với đủ những ý kiến khen chê, những cái nhìn từ lạc quan đến bi quan. Tuy nhiên, có thể tóm gọn các quan điểm này trong ba từ khoá chính, bao gồm : “giới trẻ”, “tình yêu” và “lừa đảo”. Vậy hôm nay, xin mời quý vị hãy cùng RFI tìm hiểu về những ứng dụng hẹn hò cùng những định kiến về ngành công nghiệp “tình yêu” này.

381 triệu người đã và đang sử dụng các dịch vụ hẹn hò qua mạng, theo số liệu năm 2024 của nền tảng thống kê dữ liệu Statista. Các ứng dụng gặp gỡ như Tinder, Bumble hay Badoo cũng thu về số lượt tải khổng lồ, từ khoảng 3 đến 5 triệu lượt mỗi tháng, và đem lại cho ngành công nghiệp này khoảng 3 tỷ đô la trong năm ngoái. 

Một vài con số trên đây hẳn đã cho thấy cái nhìn tổng quan về sự phát triển của các ứng dụng hẹn hò qua mạng. Về cách thức hoạt động, các ứng dụng này sẽ hiển thị lần lượt các hồ sơ người dùng dựa trên nhiều tiêu chí, nhưng chủ yếu dựa trên mức độ “đồng điệu” giả định được xác định bởi một thuật toán, xét theo giới tính, độ tuổi, trình độ học vấn, sắc tộc, thu nhập, v.v. Nhờ vậy, người dùng có thể dễ tìm được người tương đồng với mình hơn. Nếu cảm thấy có hứng thú muốn tìm hiểu, người dùng có thể quẹt sang phải còn nếu không họ sẽ quẹt sang trái. Khi cả hai bên cùng quẹt phải, ứng dụng sẽ hiển thị thông báo “match”, và hai người dùng sẽ được kết nối để có thể nhắn tin trò chuyện.

Đương nhiên cũng cần nhớ rằng điều mà các chủ doanh nghiệp mong muốn không phải tình yêu cho bạn mà là lợi nhuận cho họ. Ở phiên bản miễn phí, các ứng dụng sẽ chỉ cho người dùng số lần quẹt giới hạn trong 24 giờ, nếu đã hết số lần, hoặc người dùng phải chờ đến hôm sau hoặc phải nạp tiền. Ứng dụng cũng ẩn đi những hồ sơ đã “thích” bạn, hay những hồ sơ được coi là “đẹp”, nằm trong “top 10 tuyển chọn” phù hợp với bạn. Để xem được những hồ sơ này, người dùng phải nâng cấp tài khoản.

Trước sự bùng nổ của các ứng dụng hẹn hò qua mạng, có không ít các quan điểm, thậm chí là định kiến được lan truyền rộng rãi nhưng câu hỏi đặt ra là liệu chúng có chính xác? 

Quan điểm đầu tiên và cũng là phổ biến nhất có thể thấy trên các bài báo hay các bài chia sẻ trên mạng xã hội về việc sử dụng các ứng dụng hẹn hò liên quan đến tuổi tác. Nhiều người tin rằng chỉ có những người trẻ mới tìm tới các ứng dụng này. Tuy nhiên, không chỉ những người trẻ, cả những người đã bước vào tuổi trung niên cũng là một nhóm khách hàng chiếm tỷ lệ không nhỏ trên các nền tảng gặp gỡ. Chẳng hạn trên Tinder, mức tuổi người dùng dao động từ 17 cho tới 84. Để tìm hiểu về sự đa dạng tuổi tác này, RFI Việt ngữ đã có cuộc phỏng vấn với bà Aurore Malet Karas, bác sĩ khoa học thần kinh, chuyên gia tình dục học, tác giả cuốn “Não bộ, tình dục và tình yêu”. Bà Malet Karas cho biết : 

“Trước hết ta cần biết rằng có hai kiểu ứng dụng. Một là những ứng dụng hướng tới tất cả các đối tượng, hai là những ứng dụng chỉ hướng tới một số nhóm đối tượng cụ thể, dựa theo tuổi tác, cộng đồng hoặc thậm chí là tôn giáo. Trong số các ứng dụng phổ thông, nhiều cái chẳng hạn như Tinder được tạo trong bối cảnh trường đại học nên đa phần người ta nghĩ rằng chúng đều dành cho người trẻ. Tuy nhiên trên thực tế thì trên các ứng dụng này có không ít những người đã khá lớn tuổi, và đặc biệt những người đã ly hôn. Họ tìm tới các ứng dụng này để kết nối với người mới.”

Ngoài ra, cũng có những người vì quá bận rộn với cuộc sống cá nhân, có người khác thì mới thay đổi chỗ ở nên không quen ai sống quanh khu của mình. Nhiều người lâu rồi không đi làm quen tìm hiểu ai nên không biết phải bắt đầu như thế nào. Họ lựa chọn các ứng dụng vì nó trực tiếp và nhắm thẳng vào mục tiêu.

Theo thống kê của công ty Norton của Mỹ, trung bình khoảng 25% người sử dụng các ứng dụng hẹn hò ở Pháp, Úc, Anh Quốc, Đức, v.v cho biết đã bị lừa đảo tình cảm. Con số này ở Ấn Độ thậm chí còn lên tới 66%. Vẫn theo thống kê này, đối tượng bị lừa đảo tình cảm nhiều nhất là phụ nữ trên 50 tuổi. Không chỉ bị lừa tình, nhiều người còn bị lừa tiền. Ở Việt Nam, báo chí trong nước đã đưa tin về những nạn nhân bị lừa số tiền từ vài trăm triệu, và có trường hợp lên tới hơn 5 tỷ đồng. Còn ở Pháp, một người phụ nữ thậm chí đã mất tới 850.000 đô la vào tay một kẻ mạo danh tài tử Hollywood Brad Pitt. 

Những vụ lừa đảo như vậy khiến nhiều người tự hỏi tại sao người ta lại có thể tin và chuyển tiền cho những người mình thậm chí còn chưa từng một lần gặp mặt ? Liệu có phải rằng họ quá ngây thơ và cả tin ? Bà Malet Karas chia sẻ : 

“Lừa đảo là một vấn đề rất phức tạp và ai cũng có thể gặp phải. Thật vậy, ai cũng có thể bị lừa chứ không chỉ những người ngây thơ. Có những người do không quen sử dụng các ứng dụng gặp gỡ nên không nhận ra được những dấu hiệu lừa đảo, chẳng hạn từ cái nhỏ nhất là không phân biệt được những tài khoản ảo với tài khoản thật. Nhưng quan trọng hơn là những hành vi lừa đảo đang ngày càng tinh vi, những kẻ lừa đảo cũng ngày càng chuyên nghiệp hơn.”

Giờ đây, những đối tượng lừa đảo không chỉ làm việc một mình mà có khi còn có cả một hệ thống đằng sau để trợ giúp. Các nhóm lừa đảo đã soạn những kịch bản chi tiết, ghi cụ thể ngày, giờ, nội dung tin nhắn cần gửi cho “khách hàng”, với các hình ảnh được hệ thống hoá để chứng minh rằng kẻ lừa đảo làm việc trong các công ty liên doanh, thường xuyên đi công tác nước ngoài, là những doanh nhân thành đạt. Sau đó, nhóm lừa đảo có thể đưa ra nhiều lý do để khiến nạn nhân chuyển tiền cho chúng, như đầu tư vào các sàn tiền ảo, góp vốn làm ăn, hoặc cho vay vì chúng đang cần tiền gấp để thực hiện một dự án đầu tư.

Nhưng cũng có khi những kẻ lừa đảo chỉ nhờ nạn nhân đơn giản là nhấp vào một đường liên kết để bình chọn cho một cuộc thi hay tải một ứng dụng trên điện thoại để tiện liên lạc. Với một yêu cầu đơn giản như vậy từ “người yêu”, những người đa nghi nhất hẳn cũng có lúc mất cảnh giác và làm theo, nhất là khi họ đang trong một mối quan hệ gần gũi và tin tưởng.  

Ngoài ra, theo bác sĩ tâm lý Sébastien Garnero, trả lời trên tạp chí Santé Magazine, nạn nhân còn dễ bị rơi vào bẫy vì những kẻ lừa đảo hay nhắm vào các đối tượng “đang tìm kiếm sự công nhận, tình yêu hoặc đơn giản là một người nào đó ở bên cạnh.” Theo ông, nhiều nạn nhân đang trong tình trạng tâm lý dễ tổn thương như vừa mới ly hôn và vì vậy cần có một điểm tựa tinh thần. 

Theo kết quả cuộc khảo sát của trường đại học Stanford, trong số 1387 người sử dụng Tinder được hỏi, thì có tới 65,3% khẳng định họ đang có người yêu hoặc thậm chí là đã kết hôn. Điều này hẳn sẽ khiến nhiều người phải ngạc nhiên. Nếu đã có đôi có cặp, vậy họ lên ứng dụng hẹn hò để làm gì ? Thực tế thì người dùng tìm kiếm nhiều thứ hơn là tình yêu. Các ứng dụng đương nhiên hiểu được điều này và họ cũng “không muốn giới hạn khả năng của mình chỉ cho mục đích tìm kiếm nửa kia của mình”, theo nhận định của chuyên gia Malet Karas. Bà giải thích với RFI Việt ngữ  :

“Trong khoảng thời gian Covid chẳng hạn, nhiều người dùng các ứng dụng hẹn hò chỉ đơn giản để được làm quen, kết bạn với người mới. Điều này có thể thấy thông qua các nghiên cứu, khảo sát được thực hiện trong giai đoạn này. Nói chung là mỗi người lại có một cách sử dụng riêng. Có những người tìm một người bạn đồng hành để xây dựng gia đình. Có những người tìm một người bạn tâm giao. Và bên cạnh đó cũng có nhiều người sử dụng các ứng dụng này để tìm kiếm các mối quan hệ tình dục, tình một đêm. Về phần các ứng dụng, họ rõ ràng cũng không muốn giới hạn khả năng của mình chỉ cho mục đích tìm kiếm nửa kia của người dùng. Họ tạo ra các ứng dụng phổ thông để phục vụ tất cả các mục đích mà người dùng muốn nhắm tới. Người dùng khi đó sẽ phải tự lọc xem mình muốn làm quen với ai, cho mục đích gì. Nhưng cũng có các ứng dụng chỉ tập trung vào từng mục đích chuyên biệt.”

Vậy các mục đích chuyên biệt này có thể là gì ? Với những người sinh từ những năm 80 trở về trước, các thể loại mối quan hệ có thể ít đa dạng, cũng như ít phức tạp hơn. Nhưng với Gen Z, thế hệ những người sinh trong khoảng từ năm 1995-2010, thì suy nghĩ của họ về các mối quan hệ rất cởi mở. Hai người ở cạnh nhau có thể là người yêu, có thể là bạn và cũng có thể là “trên tình bạn dưới tình yêu”.

Theo nghiên cứu do ứng dụng hẹn hò Happn công bố hồi cuối năm 2024, gần một nửa những người trẻ được hỏi cho biết tình yêu không phải là ưu tiên mà họ tìm kiếm, trong khi 21% sử dụng chúng chủ yếu để kết bạn. Do đó, khi đặt câu hỏi “Bạn mong muốn tìm kiếm điều gì ?” cho người dùng, ứng dụng này đã gợi ý thêm nhiều lựa chọn đa dạng, như : mối quan hệ lâu dài, mối quan hệ ngắn hạn, bạn bè, mối quan hệ mở, mối quan hệ mập mờ, hay quan hệ thể xác, v.v. Để từ đó tìm kiếm các hồ sơ phù hợp cho mục đích của mỗi người dùng.

Và thậm chí có người dùng các ứng dụng hẹn hò để kiếm việc. Kênh France Info cho biết từ năm 2021, công ty môi giới việc làm tạm thời Proman đã đi đầu trong phong trào này. Người dùng khi lướt Tinder có thể bắt gặp một hồ sơ với dòng giới thiệu bản thân như : “Anh đã phải lòng em. Scanette đang tìm một nhân viên điều hành sẵn sàng cam kết lâu dài” hay “Bưu kiện cô đơn đang tìm người chuẩn bị đơn và đóng gói”. Khi đó, nếu người dùng quẹt phải, họ sẽ được chuyển hướng đến trang web của công ty tuyển dụng và tất cả những gì bạn cần làm là nộp đơn. Nhờ có tính năng định vị địa lý, một tính năng chủ chốt của Tinder, các công ty tuyển dụng có thể dễ dàng tìm thấy người dùng gần mình. 

Tóm lại, có thể thấy những định kiến lan truyền rộng rãi ngày nay về các ứng dụng hẹn hò không phải lúc nào cũng chính xác. Không phải chỉ có người trẻ, mà cả những người 40,50 thậm chí ngoài 70 cũng có thể được nhìn thấy trên các ứng dụng. Cũng không phải chỉ có người cô đơn mới lên tìm tình yêu ở đây, bạn có thể bắt gặp cả những người đã có người yêu, thậm chí đã có gia đình. Và cuối cùng, bất kỳ ai cũng có thể trở thành nạn nhân của các vụ lừa đảo trên các ứng dụng gặp gỡ, chứ không chỉ những người ngây thơ. Luôn giữ thái độ tỉnh táo và thận trọng sẽ phần nào giúp chúng ta tránh được các cạm bẫy này.

Sau khi Đức Phanxicô qua đời, kể từ ngày 07/05/2025, vào lúc 16 giờ 30 phút, 133 hồng y trên toàn thế giới sẽ bước vào nhà nguyện Sistina, bắt đầu vòng bỏ phiếu đầu tiên của Mật nghị Hồng y để chọn ra người kế nhiệm thứ 267 của thánh Phê-rô, cho Giáo hội Công giáo. Đây là mật nghị thứ 76 trong lịch sử Giáo hội và là lần thứ 26 diễn ra dưới tác phẩm Ngày Phán Xét Cuối Cùng của Michelangelo.

Đức giáo hoàng là người đứng đầu Giáo hội Công giáo và quốc gia Vatican. Tổ chức của Giáo hội không chỉ gói gọn tại Tòa Thánh Vatican mà trải rộng trên toàn thế giới nơi có các hồng y và giám mục cộng tác với Giáo hoàng trong việc điều hành Giáo hội tại địa phương. Vậy khi đức giáo hoàng qua đời, tức là Tòa Thánh không có người đứng đầu, gọi là thời kỳ Trống Tòa, thì chuyện gì sẽ xảy ra ?

Theo Tông huấn Praedicate evangelium (2022) của Đức Phanxicô, thì « khi Trống Tòa, tất cả những người đứng đầu các tổ chức và thành viên giáo triều đều phải dừng các chức vụ ». Nhưng hồng y Chánh án Tòa Ân giải Tối cao chịu trách nhiệm về các vấn đề liên quan đến bí tích giải tội và hồng y phụ trách các vấn đề bác ái vẫn « tiếp tục thực hiện các công việc bác ái, theo cùng các tiêu chí đã được tuân thủ trong thời kỳ giáo hoàng và vẫn phục vụ Hội đồng Hồng y cho đến khi bầu ra giáo hoàng mới ».

Tuy nhiên, trong thời gian chờ đợi, các văn phòng và các bộ của Tòa Thánh vẫn tiếp tục làm việc để xử lý các vấn đề thường nhật. Như Phủ Quốc vụ khanh Tòa Thánh, cũng như các bộ Giáo lý Đức tin, bộ Phụng tự và Kỷ luật Bí tích, bộ Giám mục, bộ Giáo sĩ, Tòa Ân giải Tông Tòa và Phủ Thống đốc Thành Vatican.

Nhưng trong thời kỳ vắng giáo hoàng, quyền lực dân sự của Tòa Thánh thuộc về Hồng y đoàn, cơ chế có trách nhiệm bàn luận và quyết định về lễ tang cũng như ngày giờ cho việc bầu chọn giáo hoàng mới, điều mà cả thế giới hiện đang hướng về Vatican để chờ đợi.

Lịch sử Giáo hội Công giáo có hơn 2000 năm, nhưng cho đến hiện tại chỉ có 76 mật nghị với 266 vị giáo hoàng, cũng như mới có 26 lần mật nghị diễn ra ở nhà nguyện Sistina. Trong hơn 1200 năm đầu của lịch sử Giáo hội, người kế nhiệm thánh Phê-rô, với tư cách là giám mục Roma, được chọn với sự tham gia của các cộng đoàn địa phương. Các giáo sĩ xem xét các ứng viên do các tín hữu đề xuất và giáo hoàng mới được các giám mục chọn ra.

Năm 1059, Đức Nicola II ra sắc lệnh In nomine Domini quy định cụ thể rằng chỉ có hồng y mới có quyền bầu giáo hoàng. Sắc lệnh đã được phê chuẩn một cách chắc chắn bởi tông hiến Licet de vitanda do Đức Alexandro III ban hành năm 1179. Theo đó, giáo hoàng phải được chọn với đa số hai phần ba số phiếu, một yếu tố quan trọng trong cuộc bầu cử giáo hoàng vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay.

Thuật ngữ mật nghị trong tiếng việt có nguồn gốc từ tiếng Latin « cum-clave », nghĩa là một không gian trong nhà, được « khóa chặt ». Trong ngôn ngữ của Giáo hội, nó được dùng để chỉ địa điểm kín nơi Hồng y đoàn quy tụ để bầu giáo hoàng mới.

Thuật ngữ này bắt nguồn từ cuộc bầu chọn giáo hoàng sau cuộc mật nghị dài nhất trong lịch sử vào năm 1268. Phải mất đến hai năm chín tháng mới bầu được giáo hoàng. Vì quá lâu, nên người dân Viterbo vô cùng tức giận và quyết định nhốt 18 vị hồng y trong Dinh Tông tòa. Tất cả cửa ra vào và cửa sổ bị xây kín, mái nhà đã bị dỡ bỏ và lương thực bị cắt giảm.

Cuối cùng, Đức Gregorio X đã được bầu chọn. Và ngài ban hành tông hiến Ubi periculum năm 1274, chính thức thành lập Mật nghị và quy định rằng Mật nghị phải được tổ chức ở một nơi thực sự được « khóa » cả bên trong và bên ngoài.

Cuộc mật nghị chính thức đầu tiên diễn ra vào năm 1276 tại Arezzo để bầu ra Đức Innocente V. Kể từ đó, đã có thêm nhiều quy định về mật nghị. Đức giáo hoàng Gregorio XV (1621), đưa ra yêu cầu bỏ phiếu kín và bằng văn bản, và Đức Pio X buộc các hồng y phải giữ bí mật những gì xảy ra trong và sau mật nghị.

Đến thời hiện đại, nhất là từ sau Chiến tranh thế giới II, đã có nhiều cải tổ trong việc bầu giáo hoàng. Năm 1945, Đức Piô XII ban hành tông hiến Vacantis Apostolicae Sedis liên quan đến thời điểm “Sede Vacante” (Trống Tòa) như đã nói ở trên.

Trong điều đại của Đức Phaolô VI, quy định việc các hồng y chỉ có thể là cử tri cho đến trước 80 tuổi, đồng thời ấn định « số lượng hồng y cử tri tối đa không được vượt quá 120 » đã được ban hành.

Văn bản luật hiện hành có hiệu lực đối với việc bầu giáo hoàng là tông hiến Universi Dominici Gregis, được Đức Gioan Phaolô II ban hành năm 1996 và được Đức Benedicto XVI sửa đổi vào năm 2013. Trong đó có quy định rằng Mật nghị Hồng y phải được tổ chức tại Nhà nguyện Sistina.

Đức Benedicto XVI ra cũng quy định rằng, sau 34 lần bỏ phiếu mà vẫn không bầu được giáo hoàng, thì hai hồng y nhận được nhiều phiếu bầu nhất sẽ vào chung kết, nhưng vẫn duy trì quy tắc đa số hai phần ba phiếu bầu, để bầu ra vị mục tử mới của Giáo hội.

Lần mật nghị này sẽ có 135 hồng y cử tri của Hồng y đoàn đến từ 71 quốc gia trên khắp các châu lục. Nhưng 2 người trong số họ sẽ không bước vào nhà nguyện Sistina vì lý do sức khỏe hay pháp lý. Trong số 135 cử tri, có 39% số hồng y đến từ châu Âu, giảm đáng kể so với tỷ lệ 52% trong lần Mật nghị năm 2013. Các hồng y người Ý, tuy vẫn là nhóm đông nhất, 17 cử tri, ít hơn tới 11 người so với năm 2013.

Châu Phi, châu Á và châu Đại Dương cũng ghi nhận sự gia tăng trong Mật nghị lần này. Ngoài ra còn có các hồng y đến từ 15 quốc gia lần đầu tiên có đại diện tham dự Mật Nghị. Những con số này đã khẳng định sự quan tâm và chú ý mà Đức giáo hoàng Phanxicô dành cho Giáo hội, cũng như số lượng tín hữu Ki-tô giáo đông đảo nhất ở châu Á và châu Phi.

Tính đến ngày 07/12/2024, có 253 hồng y trong toàn Giáo hội Công giáo. Việt Nam có 2 hồng y. Theo nguyên tắc, tất cả 253 vị này sẽ về Roma sau khi Đức Phanxicô qua đời để tham gia Hội đồng Hồng y. Nhưng vì nhiều lý do, đa số vì sức khỏe, nên chỉ có hơn phân nửa số này quy tụ về Roma.

Hội đồng Hồng y, do hồng y niên trưởng chủ trì các buổi họp sau khi giáo hoàng qua đời để có những quyết định về tang lễ cũng như ngày giờ diễn ra Mật nghị bầu giáo hoàng mới. Hội đồng Hồng y nhóm họp mỗi ngày trước khi diễn ra Mật nghị để các hồng y bàn thảo về tương lai của Giáo hội. Đó cũng là thời gian để các hồng y làm quen với nhau và chờ đợi các hồng y cử tri đến Roma.

Trong các Hội đồng Hồng y, các hồng y tham dự nhất là các hồng y cử tri, tức là những vị dưới 80 tuổi, đều phải đăng ký phát biểu ý kiến của mình về những vấn đề của Giáo hội. Một cách nào đó, đây là cách tự giới thiệu ứng viên cho chức vụ kế vị thánh Phê-rô. Trong các hội nghị này, các ngôn ngữ Anh, Pháp, Ý, Tây Ban Nha và Đức được dùng phát biểu và thông dịch, nhưng khi vào Mật nghị thì sẽ không còn thông dịch nữa.

Mật nghị Hồng y bắt đầu vào ngày 7 tháng 5 lúc 10 giờ sáng tại Vương cung thánh đường Thánh Phêrô, sau Thánh lễ « pro eligendo Pontifice » cầu nguyện cho việc chọn lựa giáo hoàng. Sau đó, 133 hồng y cử tri sẽ được « khóa » ở Nhà Thánh Marta - Casa Santa Marta, nơi họ sẽ ở trong thời gian bỏ phiếu. Việc chia phòng cho họ do rút thăm ngẫu nhiên và họ sẽ được xe buýt chở đến nhà nguyện Sistina. Và dĩ nhiên, trong suốt thời gian này, điện thoại, máy tính và các phương tiện liên lạc đều bị thu giữ.

Ngoại trừ ngày 7 tháng 5, khi cuộc bỏ phiếu đầu tiên và duy nhất trong ngày diễn ra vào buổi chiều, những ngày tiếp theo của Mật nghị sẽ có 4 cuộc bỏ phiếu, 2 cho buổi sáng và 2 vào buổi chiều. Mỗi ngày sẽ có 2 lần khói bốc lên từ ống khói, một cuối buổi sáng và một vào cuối buổi chiều, trừ khi giáo hoàng được bầu trước và trong trường hợp đó, khói sẽ được bay lên sớm hơn. Khói đen là chưa có giáo hoàng và khói trắng là tin vui.

Bình thường, vị hồng y niên trưởng sẽ là người chủ trì các cuộc bỏ phiếu. Nhưng năm nay, vị này đã quá 80 tuổi nên ngài sẽ không được vào trong nhà nguyện Sistina, mà thay vào đó hồng y Pietro Parolin là người điều hành.

Tại mỗi chỗ của các hồng y cử tri trong nhà nguyện Sistina, sẽ có sách nguyện để các vị đọc kinh phụng vụ và danh sách của 133 vị hồng y cử tri. Vì sao số hồng y năm nay lại đông hơn mức quy định là 120 ? Điều này do Hội đồng Hồng y quyết định chứ không nhất quyết phải theo đúng quy định của Đức Phaolô VI. Mỗi lá phiếu bằng tiếng la tinh theo mẫu : Tên (hồng y) xin chọn …. làm giáo hoàng. (ký tên)

(https://fr.wikipedia.org/wiki/Conclave#/media/Fichier:Folded_conclave_ballot.jpg)

Khi giáo hoàng được chọn, tất cả các hồng y còn lại của cử tri đoàn sẽ đến trước vị tân giáo hoàng và quỳ xuống để hôn nhẫn của ngài như cử chỉ chúc mừng và tỏ lòng vâng phục. Sau đó vị chưởng nghi, tức người điều phối các buổi cử hành phụng vụ của giáo hoàng, sẽ hỏi tên hiệu của tân giáo hoàng.

Rồi ngài sẽ được dẫn qua Phòng Than Khóc – salla della Lamentazione để thay phẩm phục giáo hoàng trước khi ra chào toàn thể Dân Chúa tại ban công chính của Vương cung thánh đường Thánh Phê-rô. Tại đây, vị hồng y đẳng phó tế sẽ thông báo bắt đầu bằng công thức “Habemus papam”. Lần này sẽ là hồng y Dominique Mamberti, một người Pháp, nếu như ngài không được bầu làm giáo hoàng.

Từ sau chiến tranh, chỉ có hai vị được bầu mà không gây bất ngờ lớn là đức Pio XII (1939) và Đức Benedicto XVI (2005). Còn lại thì luôn là sự bất ngờ. Chính Đức Benedicto XVI, người đã rất bất ngờ trước kết quả của mật nghị 2013 mặc dù ngài và người kế nhiệm ngài đều vào chung kết của mật nghị 2005. Vì thực sự, không hề có tiêu chí cụ thể để có thể tiên đoán về kết quả. Và ở Roma có câu thành ngữ la tinh cổ nói về Mật nghị “Chi entra ner conclave papa, ne risorte cardinale” nghĩa là “Ai bước vào Mật nghị như là giáo hoàng, thì trở ra vẫn sẽ là hồng y”. Tức là những ứng viên mà nhiều người đặt hy vọng nhất sẽ không trở thành giáo hoàng. Đối với các hồng y bước vào Mật nghị để làm việc của Chúa Thánh Thần !

Cách nay 50 năm, trước khi chiến tranh Việt Nam kết thúc, Hoa Kỳ đã tiến hành chiến dịch "BabyLift", sơ tán hơn 3.000 trẻ mồ côi và trẻ em lai (con của lính Mỹ), một hoạt động mang tính nhân đạo nhưng gây nhiều tranh cãi. 

Tại một cuộc họp báo ở San Diego ngày 3 tháng 4 năm 1975, tổng thống Hoa Kỳ Gerald R. Ford nói : “Chúng ta đang chứng kiến ​​một thảm kịch nhân đạo to lớn khi vô số người Việt Nam chạy trốn khỏi cuộc tấn công của Bắc Việt. Tôi cũng đã yêu cầu các quan chức Mỹ tại Sài Gòn hành động khẩn trương, giảm bớt các thủ tục rườm rà, cản trở việc đưa những đứa trẻ này đến Mỹ”, theo trích dẫn từ Gerald R. Ford Presidential Library. Tổng thống Ford thông báo huy động 2 tỷ đô la từ quỹ viện trợ nước ngoài, để "đưa hàng nghìn trẻ em đến nơi an toàn tại Hoa Kỳ và các quốc gia khác".

Tuyên bố được đưa ra sau hàng loạt các tin đồn được loan truyền tại Sài Gòn vài tuần trước khi thành phố rơi vào tay Cộng Sản, chẳng hạn như những trẻ có mẹ là người Việt Nam và cha là người Mỹ sẽ bị lực lượng Cộng Sản "thảm sát", "ngược đãi". Tin đồn này càng làm gia tăng nỗi sợ bị trả thù đối với bất kỳ ai có liên quan đến quân đội Hoa Kỳ và chế độ Việt Nam Cộng Hòa. Những người con lai, bị coi là “con của kẻ thù” là mục tiêu nhắm tới đầu tiên. Các trại mồ côi Công Giáo, thường được các tổ chức Hoa Kỳ và quốc tế hỗ trợ, cũng bị đồn sẽ là mục tiêu tấn công. Một tin đồn dai dẳng khác là lực lượng Cộng Sản sẽ tuyển dụng trẻ mồ côi làm lá chắn sống hoặc làm chiến binh…

Chưa đầy 48 giờ sau tuyên bố của tổng thống Ford, với sự hỗ trợ của sứ quán Hoa Kỳ tại Sài Gòn, cùng nhiều tổ chức nhân đạo và các tình nguyện viên, chuyến bay đầu tiên của chiến dịch “BabyLift" đã cất cánh ngày 04/04/1975. Chiếc Galaxy Lockheed C5, chở hơn 300 người phần lớn là trẻ em và những nhân viên hỗ trợ, rời sân bay Tân Sơn Nhất.

Những ngày đầu tháng Tư, bầu không khí hỗn loạn bao trùm khắp Sài Gòn. Tiết trời nóng nực của thành phố, từng giờ, từng phút  ấy, vẫn in đậm trong tâm trí ông Phillip R Wise, lúc đó mới 23 tuổi, nhân viên kỹ thuật, phụ trách y tế hàng không của Không Quân Hoa Kỳ tại một căn cứ ở Philippines, được điều đến Sài Gòn. Ông mô tả : “ Tôi nhớ đã nghe tiếng súng ở phía sau... và có thể nhìn thấy, nghe thấy nỗi sợ hãi trong giọng nói và tiếng khóc. Chúng tôi đưa những đứa trẻ từ sơ sinh đến 3 tuổi lên khoang chở quân, mỗi ghế hai trẻ, có gối ở giữa, được thắt dây an toàn. Có 80 ghế ở đó. Những đứa trẻ lớn hơn và các tình nguyện viên thì ở bên dưới với chúng tôi trong khoang chứa hàng."

Thế nhưng, chỉ chưa đầy 15 phút sau khi máy bay cất cánh, cửa khoang sau của máy bay bị hỏng do lỗi kỹ thuật và bị bung ra khỏi thân máy bay, khi đang ở độ cao hơn 7500 mét. “Khi quá trình giảm áp nhanh xảy ra, chúng tôi không có oxy để thở ở tầng dưới, nhưng ở tầng trên của máy bay phi hành đoàn đã dùng bình thở oxy cho họ trước, rồi sau đó cấp oxy cho từng đứa trẻ. Chúng tôi buộc chặt mình và những đứa trẻ vào các kiện hàng. Phi công cố gắng quay trở về sân bay ở Sài Gòn, nhưng hệ thống thủy lực không còn, và máy bay đã rơi xuống một ruộng lúa”.

Tổng cộng hơn 130 người đã bỏ mạng, gồm 44 nữ tình nguyện viên và 78 trẻ em. Sau thảm kịch này, các hãng hàng không khác như Pan Am, World Airways, United, Flying Tiger Line tiếp tục thực hiện nhiệm vụ. Chiến dịch "BabyLift" vẫn tiếp tục cho tới ngày 26/04/1975, sơ tán được hơn 3000 trẻ em. Khoảng hơn 2000 trẻ được đưa đến nhận nuôi tại Hoa Kỳ, 1300 trẻ được đưa đến các nước khác như Pháp, Canada, Úc, Đức, Bỉ…

50 năm sau, những đứa trẻ ngày ấy nay đã trưởng thành, mỗi người một nơi, mang theo những câu hỏi về cội nguồn không lời giải đáp. Cô Devaki Murch là một trong những đứa trẻ may mắn sống sót trên chiếc Galaxy C5 năm đó và được một gia đình ở Mỹ nhận nuôi. Lúc đó, cô mới 9 tháng tuổi, những mảng ký ức ngắn ngủi đó chìm trong vô thức, nhưng cô muốn hiểu về câu chuyện của mình.

Trả lời RFI Tiếng Việt, cô nói : “Câu chuyện của tôi được kể qua các phương tiện truyền thông nhưng khá là hạn hẹp, hay qua những cuốn sách, qua những thước phim tài liệu. Hầu hết những chuyện mà tôi được biết về vụ tai nạn máy bay là nhờ vào người phi công của máy bay Bud Traynor. Và những tài liệu về tôi là những ghi chép của tổ chức Friends For All Children, họ phụ trách sơ tán những đứa trẻ rời khỏi miền nam Việt Nam và ghi chép thông tin giấy tờ của từng đứa trẻ, và thường chỉ ghi tên trên những danh sách khác nhau, …”

Cách nước Mỹ hàng ngàn cây số, cô Isabelle Ricard được nhận nuôi tại một gia đình ở miền nam nước Pháp, hiện sống ở Toulouse. Cô được kể rằng lúc đến Pháp, trên người cô có nhiều vết bỏng, vẫn để lại sẹo cho đến giờ. Cho đến nay, cô vẫn sợ đi máy bay mà không lý giải được nguyên nhân, nhưng cũng không cố tìm câu trả lời giống như về gia đình ruột của cô vậy. Cô khẳng định : “Gia đình là do mình chọn”. 

“Tôi luôn biết rằng mẹ tôi là người Việt, bố tôi là người da đen, tôi luôn nghĩ rằng bà ấy là gái làng chơi và bỏ rơi tôi. Tôi không bao giờ tin vào câu chuyện tình yêu, nói rằng bố mẹ tôi đã ôm nhau mà bỏ mạng trong bom đạn. Nhưng nói thật thì tôi cũng không thực sự biết được câu chuyện về gia đình tôi là thế nào”, cô bộc bạch.

Thế nhưng gia đình đã tìm đến cô. Sau khi được thuyết phục làm xét nghiệm ADN, một người chị cùng mẹ khác cha ở bên Mỹ đã liên lạc và tìm đến gặp cô.

Đó là câu hỏi mà nhiều người đặt ra. Nếu như cô Isabelle sợ có thể sẽ phải đối mặt với cảnh bị chối bỏ, không được thừa nhận, như những trường hợp cô thấy qua một số phim tài liệu. Trong khi đó, cô Stéphanie Racine lại có mối lo lắng khác.

Cô Stéphanie cũng được nhận nuôi tại Pháp khi chưa đầy một tuổi sau khi sống sót trong tai nạn máy bay năm đó. Cô cho biết đã làm xét nghiệm ADN, tham gia vào nhiều hội nhóm về BabyLift trên Facebook, gặp gỡ nhiều người cùng cảnh ngộ.

Cô nói : “ Tôi làm vậy vì muốn biết ít nhất là mình giống ai, về tính cách cũng như ngoại hình. Nhưng nói thật là tôi cũng không biết là nếu tìm được họ thì tôi sẽ làm gì, nói thật là điều đấy làm tôi sợ. Tôi nghĩ rằng, trong vô thức, tôi nói rằng mình sẽ không tìm được họ, để không bị thất vọng. Gia đình của tôi là gia đình mà tôi đang có hiện nay. Nếu có một gia đình thứ hai, gia đình ruột thì sao ? Tôi không muốn bị xem như phản bội lại gia đình đã nuôi dưỡng tôi, dù họ không nghĩ vậy mà đó là do tôi tự suy diễn. Tôi hay nói rằng không quan tâm, hay không cố tìm kiếm nguồn cội mình, nhưng có lẽ đó chỉ là lớp vỏ bọc mà tôi tự tạo ra, tự nhủ rằng “tôi sẽ không bao giờ tìm thấy họ, và dẫu sao thì mọi chuyện cũng đã xảy ra như vậy”. 

Trong căn bếp tại một căn hộ ở Narbonne, miền nam nước Pháp, cô Isabelle cùng nấu cơm với Sandie Quercy, cũng là một người sống sót sau tai nạn máy bay Galaxy C5. Cô Sandie kể lại cho Isabelle những cảm xúc khó tả trong chuyến đi Việt Nam hồi đầu tháng Tư, cùng với Stéphanie và những “BabyLift” khác, đến nơi tưởng niệm vụ tai nạn máy bay cách nay 50 năm. Được gắn kết với nhau qua sợi dây định mệnh “BabyLift”, họ chia sẻ những trải nghiệm sống, những lần bị phân biệt chủng tộc, nhận những lời bình về cái tên "rất Pháp", về ngoại hình của họ, khi được nuôi dưỡng bởi một gia đình da trắng.

Trái ngược với cô Stéphanie và Isabelle, cô Sandie đã nỗ lực tìm lại gia đình mình từ hơn hai chục năm qua. Khi lần đầu làm mẹ ở tuổi 23, cô tự hỏi: Làm sao mà một người mẹ có thể bỏ rơi con mình ? Chắc hẳn phải có lý do gì đó và cô muốn biết tại sao.

Để tìm ra câu trả lời, cô Sandie đã nhiều lần trở về Việt Nam trong hơn 20 năm qua. “

Tôi tìm được người bảo mẫu đã chăm sóc tôi trong vài tháng. Một lần, bà nói với tôi rằng khi bà ở cạnh những người thuộc các hiệp hội nhân đạo hỗ trợ nhận nuôi, họ nói rằng nếu đi đến một địa chỉ nào đó, trả một vài trăm đô la là có được trẻ con. Như vậy thì chẳng khác nào buôn trẻ con.

Xét nghiệm ADN chỉ ra rằng cô Sandie 99 % mang dòng máu Việt, không phải là con lai. Trong quá trình tìm kiếm, cô cũng đã gặp nhiều đứa trẻ không phải con lai, điều này khiến cô nghi ngờ liệu có đúng mình bị bỏ rơi hay không ? Hay chỉ vì những tin đồn về “Cộng Sản man rợ” giết người, khiến mẹ cô lo sợ, đi gửi con vào một cơ sở nghĩ rằng an toàn, nhưng đến khi quay lại thì đã “mất con”.

Lần trở về Việt Nam hồi tháng Tư vừa qua, cô đã gặp gỡ hai gia đình đi tìm con, thông qua kênh Youtube Tuấn Vỹ. Xét nghiệm ADN cho kết quả âm tính, nhưng câu chuyện của một trong hai gia đình đó khiến cô xúc động: “Gia đình thứ hai giải thích rằng con họ bị ốm nên để lại ở nhà hộ sinh. Người cha thì tham chiến, nên cũng khó xoay sở, và nhờ các sơ Công Giáo chăm sóc. Có lần các sơ bảo mang giấy khai sinh đến, nhưng bà ấy cũng không hiểu vì sao họ cần giấy đó nhưng vẫn làm. Vài tuần sau, bà quay lại tìm con thì được biết là đứa trẻ đã được mang lên máy bay, và chiếc máy bay đó đã bị rơi. Chuyện thật đáng sợ, vì không có lúc nào, không có ai bảo rằng con bà sẽ được mang đi cho nhận nuôi.” Dù họ không phải là gia đình ruột thịt, nhưng cả hai đã quyết định "nhận nhau", và cùng giúp đỡ nhau tìm lại người thân. Cô cũng hy vọng rằng các gia đình đã lạc mất con  dám lên tiếng, tìm lại con mình, bởi biết đâu đứa con đó cũng đang tìm họ. 

Không chỉ cô Sandie, nhiều đứa trẻ được cho là không phải mồ côi vẫn còn cha mẹ ở Việt Nam. Một số gia đình khó khăn về kinh tế, chỉ gửi con tạm thời ở các trại trẻ mồ côi đó, hoặc đôi khi bị gây “áp lực”.

Trong bộ phim tài liệu, Daughter from Danang, phát trên kênh PBS của Hoa Kỳ, một nhân viên xã hội người Mỹ đã bị ghi hình khi đang cố thuyết phục các bà mẹ người Việt gửi con cho họ, rằng đó là “cách tốt nhất cho mọi người.”

Vào ngày 29/04/1975, một y tá gốc Việt Muoi McConnell đã đệ đơn kiện tại Toà án liên bang San Francisco, đòi đình chỉ thủ tục nhận con nuôi đối với những trẻ em được di tản trong Chiến dịch Babylift cho đến khi tình trạng trẻ mồ côi được xác minh và có sự đồng ý của cha mẹ, người thân.

Tuy nhiên, theo báo chí Hoa Kỳ, thẩm phán William Spencer Williams lúc đó đã bác bỏ vụ kiện này, cho rằng chỉ liên quan đến những vụ việc riêng lẻ. Ông cũng ra lệnh niêm phong hồ sơ và cấm luật sư liên lạc với gia đình ruột của các trẻ ở Việt Nam.

Nhìn từ phía Hoa Kỳ, cô Devaki Murch hiện đang thúc đẩy các hoạt động thu thập lưu trữ thông tin tại các bảo tàng ở Mỹ, hay các gặp gỡ giữa những người liên quan đến chiến dịch BabyLift, để câu chuyện về BabyLift “không bị xóa nhòa”. Cô cũng quản lý một trang lưu trữ riêng về chiến dịch này (operationbabylift.org).

Dù không cố gắng tìm kiếm gia đình mình, cô cũng ủng hộ những ai cố gắng hiểu về nguồn cội, về nơi mình được sinh ra. Tuy nhiên, cô bày tỏ lập trường cảm thông hơn.

Phải nhớ rằng, đó là thời chiến, những đứa trẻ được sinh ra trong hỗn loạn. Nhiều tài liệu chỉ ra rằng những đứa trẻ được mang đi đều đã được xác nhận là bị gia đình họ bỏ rơi. Nhưng đâu có nhiều tài liệu còn sót lại. Không ai biết. Tôi nghĩ rằng tổ chức hỗ trợ nhận con nuôi “Friends of All Chilren” sẽ không vượt rào cướp một đứa trẻ đi, mà họ phải nói chuyện với gia đình. Tất cả đã làm mọi thứ có thể để chăm sóc chúng tôi, giữ chúng tôi sống sót.

Dịp kỷ niệm 50 năm kết thúc chiến tranh, thống nhất đất nước Việt Nam (1975-2025) là thời điểm tốt để đánh giá lại giai đoạn 1965-1975 ở Anh, khi chính phủ đảng Lao động chịu sức ép nội bộ nên đã chọn quan điểm khác dần Washington về cuộc chiến tranh ở Nam Việt Nam.

Việc tìm hiểu thời kỳ này giúp công chúng hiểu thêm về tính đa diện và tác động đa chiều của nhiều xu thế, trào lưu chính trị-xã hội tại châu Âu một thời, khi mà cuộc chiến tại Việt Nam được nói đến liên tục trên truyền thông và có tác động đến cả một thế hệ người Anh.

Thông tín viên Nguyễn Giang từ Luân Đôn, cũng là nhà nghiên cứu Đông Nam Á tại Luân Đôn, hiện làm việc ở cương vị chuyên gia khách mời (non-resident fellow) với Viện Quan hệ Quốc tế, Đại học NCCU, Đài Bắc, đã nghiên cứu chủ đề này và giới thiệu những gì công chúng chưa được biết về Phong trào chống chiến tranh Việt Nam và di sản của phong trào này đối với đảng Lao động và chính trị Anh ngày nay.

RFI : Phong trào chống Chiến tranh Việt Nam ở Anh sinh ra từ đâu ?

TTV Nguyễn Giang : Vâng, khác với cách hiểu thông thường còn khá phổ biến ở nhiều nơi, phong trào của thanh niên, sinh viên, trí thức ở Anh phản đối sự can dự của quân đội Hoa Kỳ tại Đông Dương có xuất phát điểm không phải từ nhận thức giai cấp và giới công nhân Anh ít có mặt trong các cuộc đấu tranh có trí thức, sinh viên đi đầu.

Theo Claire Mansour, viết trong nghiên cứu mới “The British Movement against the Vietnam War” (2017), thì ngay sau khi Thế Chiến II kết thúc bằng hai trái bom nguyên tử Mỹ ném xuống Nhật Bản, ở Anh và các nước Tây Âu nổ ra phong trào giải trừ vũ khí hạt nhân (Nuclear disarmament movement).

Trong thập niên 1950-60, phong trào này phát triển và có sự liên kết của người Anh với những người cùng chí hướng của họ ở Pháp, Tây Đức và Mỹ. Thế nhưng, bối cảnh lịch sử và nhu cầu đấu tranh ở mỗi nước có sự khác nhau. Nếu như ở Mỹ, phong trào phản chiến thường do các trí thức thiên tả lãnh đạo, có mang màu sắc chống phân biệt chủng tộc, ủng hộ quyền vươn lên của người da đen, thì ở Anh, “the British anti-Vietnam War movement” có mục tiêu đạo đức, luân lý. 

Luận điểm chính của các nhà vận động đòi Anh đơn phương bỏ vũ khí nguyên tử là Đế quốc Anh đã bị giải thể, nước Anh cần giành lại vị trí lãnh đạo thế giới về đạo đức trên trường quốc tế. Họ lên án chủ nghĩa đế quốc kiểu mới của Hoa Kỳ, và chia sẻ sự đồng cảm với nhân dân các nước vừa thoát ra khỏi chủ nghĩa thực dân.

RFI : Người Anh, thuộc đảng Lao động hay các nhóm chính trị phe tả phái khác, đã làm gì ?

TTV Nguyễn Giang : Điều họ làm là xuống đường, tuần hành để chống sự can thiệp của quân đội Hoa Kỳ ở Nam Việt Nam. Ví dụ tháng 02/1965 là thời điểm bước ngoặt của phong trào tại Anh. Ủy ban Oxford vì Việt Nam (Oxford Vietnam Committee), tổ chức vẫn còn cánh thanh niên của Cuộc vận động giải trừ vũ khí nguyên tử (Campaign for Nuclear Disarmament), đã làm được cuộc tuần hành lớn đầu tiên trên cả nước, trước cuộc tuần hành đông người ở Hoa Kỳ tới vài tháng. Kể từ đó, phong trào lớn mạnh qua năm tháng về số lượng, với một trong những đợt tuần hành đông người nhất trong năm 1968, đạt con số tới 100 nghìn người ở Quảng trường Trafalgar, London.

RFI: Trí thức Anh đóng vai trò như thế nào trong phong trào này ?

TTV Nguyễn Giang : Nói tới phong trào chống chiến tranh Việt Nam thì phải nhắc tới triết gia Anh Bertrand Russell, người cùng vợ là Edith Russell, đã thành lập vào năm 1963 Quỹ Hòa bình mang tên Bertrand Russell Peace Foundation, để phản đối điều hai ông bà gọi là “Cuộc giết chóc của Mỹ và Anh” (Các báo Anh đã đăng hình họ mang tấm biểu ngữ to: End Anglo-American Butchery in Vietnam trong cuộc tuần hành ngày 30/06/1965 ở London). Sau này, cùng với triết gia Pháp Jean-Paul Sartre, ông Russell lập ra Ủy ban Quốc tế về Tội ác Chiến tranh của quân đội Mỹ ở Nam Việt Nam, đã cử đại diện sang Hà Nội, gặp các ông Hồ Chí Minh và Phạm Văn Đồng. Ủy ban này được khá nhiều trí thức, văn nghệ sĩ và chính trị gia ủng hộ, ví dụ như những vị được giải Nobel Prize gồm Max Born, Linus Pauling, Albert Schweitzer, diễn viên Anh Vanessa Redgrave, nhà quý tộc Lord Boyd Orr, Hoàng hậu Elizabeth của Bỉ, thủ tướng Ấn Độ Jawaharlal Nehru, tổng thống các nước Pakistan, Ghana, Tanzania và Hoàng thân Campuchia Norodom Sihanouk.

Điều đáng nói về thái độ của trí thức Anh, như ông Russell, là họ ủng hộ miền Bắc Việt Nam và chống hoạt động chiến tranh của Hoa Kỳ ở Việt Nam, nhưng ông Russell không phải là người theo chủ nghĩa cộng sản, và ông vẫn viết thư đều đặn cho tổng thống Mỹ Lyndon Johnson yêu cầu, đề nghị chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam và cải thiện quan hệ với Cuba. Thư của ông không được chính quyền Mỹ hồi đáp. Ông Russell không tin vào lý thuyết đấu tranh giai cấp là cách cải thiện xã hội như ý thức hệ chính thống ở các nước theo mô hình XHCN hồi đó vẫn nói, mà chỉ đơn giản muốn thúc đẩy hòa bình, đối thoại, thay cho chiến tranh, dù là chiến tranh nguyên tử hay chiến tranh bằng bom đạn.

Tinh thần của ông ấy là ủng hộ Bắc Việt Nam vì miền Bắc Việt Nam khi đó bị Mỹ ném bom. Xin nhắc rằng trong suốt cuộc chiến Việt Nam, ông Russell chưa hề đến Nam hay Bắc Việt Nam, nhưng trong một bài viết thì ông từng đến thành phố Sài Gòn vào năm 1920 khi Việt Nam là thuộc địa của Pháp. Cảm giác của ông về thành phố đó, được ghi lại, nguyên văn là “một đô thị để người châu Âu giàu sang hưởng lạc một cách bệnh hoạn”. Có thể thấy ngay từ hồi trẻ, ông đã không ưa chủ nghĩa thực dân châu Âu.

RFI : Còn về phong trào ở Anh phản đối Chiến tranh VN thì những diễn biến tiếp theo của nó là gì ?

TTV Nguyễn Giang : Càng về sau, tính chất và khẩu hiệu đấu tranh càng thay đổi, và yếu tố nhân sự của phong trào giải trừ vũ khí nguyên tử giảm đi, nhường chỗ cho các khẩu hiệu ủng hộ VNDCCH, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ Cách mạng Lâm thời miền Nam Việt Nam.

Xin nhắc rằng biểu tình phản chiến ở Anh xảy đến hoàn toàn vì các lý tưởng như đoàn kết quốc tế mà thanh niên Anh theo đuổi, vì họ không phải đi lính. Trái lại, phong trào ở Mỹ có yếu tố chống quân dịch, với lý do thanh niên Mỹ phải phục vụ trong quân đội và bị đưa sang chiến trường Nam Việt Nam. Mặt khác, vì chính phủ Harold Wilson không đồng ý với yêu cầu của Hoa Kỳ đưa quân Anh tham chiến ở Nam Việt Nam, nên mục tiêu đấu tranh của phong trào phản chiến trên đường phố London, Leeds, Manchester là yêu cầu Anh gây sức ép để Mỹ chấm dứt cuộc chiến.

Cũng vì thế, các đợt Không quân Hoa Kỳ oanh kích VNDCCH bị phản đối dữ dội và chiến dịch Tết Mậu Thân 1968 trở thành mục tiêu phê phán Mỹ kịch liệt. Vào ngày 17 tháng 3 năm 1968, có cuộc tuần hành lớn, vài chục nghìn người ở London và theo sau bằng cuộc xuống đường đông đảo hơn, 100 nghìn người vào ngày 27 tháng 10 cùng năm.

RFI : Chính phủ Anh đã ứng xử ra sao khi mà Anh có quan hệ đồng minh chặt chẽ với Hoa Kỳ ?

TTV Nguyễn Giang : Theo sử gia cánh tả Keith Flett, phong trào phản chiến tại Anh đã có tác động tới quyết định của chính phủ Harold Wilson thuộc đảng Lao động, không đưa quân Anh tham chiến ở Nam VN hỗ trợ cho quân đội Mỹ theo yêu cầu của Washington năm 1964.

Dư luận Anh, giới truyền thông, như BBC, đã thúc đẩy chính phủ tìm kiếm giải pháp khác cho cuộc chiến Việt Nam. Các đợt Mỹ ném bom rải thảm ở Campuchia làm dấy lên một làn sóng đấu tranh mới, nhưng cũng có lo ngại về sự vươn dậy của lực lượng Khmer Đỏ, theo các tài liệu Anh nhắc lại giai đoạn 1970-71.

Ví dụ khi Hoa Kỳ ném bom miền Bắc Việt Nam vào cuối năm 1972, báo chí Anh đã chỉ trích chính phủ là quá nhượng bộ Washington, trong khi chính quyền các nước châu Âu như Bỉ, Ý, Hà Lan, Na Uy, Phần Lan lên án các đợt oanh kích. Biểu tình nổ ra ở London, Rome, Amsterdam và Copenhagen. Thủ tướng Thụy Điển Olof Palme ví các trận bom của Mỹ dội xuống khu dân cư và bệnh viện (Bạch Mai) như "bom của phát-xít Đức" tàn phá các đô thị châu Âu trong Thế Chiến II.

RFI : Sau cuộc chiến Việt Nam, phong trào phản chiến trong đảng Lao động Anh có còn tồn tại hay không và nếu có thì họ hoạt động ra sao ?

TTV Nguyễn Giang : Câu chuyện sau ngày 30/04/1975 tưởng như đã chỉ còn là hoài niệm nhưng vẫn đóng vai trò định hình chính sách đối ngoại của đảng Lao động và phe tả Anh cho tới hôm nay.

Khi còn làm việc ở London, tôi đã có dịp gặp và nghe lời kể từ nhà ngoại giao Michael Williams, cố vấn cho bộ trưởng Ngoại Giao Jack Straw của đảng Lao động, về lý do thời trẻ có khá nhiều sinh viên Anh phản đối điều họ nói là “sự can thiệp tàn khốc của quân đội Mỹ ở Nam Việt Nam”.

Cả hai ông Williams và Straw thời trẻ đều từng tham gia các cuộc tuần hành nổi tiếng ở London vốn bắt đầu năm 1965, mở đường cho một phong trào có chất lượng đấu tranh đô thị và các khẩu hiệu khác trước. Vào những năm 2019-20, tôi cũng có dịp phỏng vấn ông Jack Straw, khi đó đã rời vị trí bộ trưởng, trong sự kiện ông bảo trợ trong Quốc hội Anh nhằm ủng hộ cuộc đấu tranh đòi bồi thường cho nạn nhân chất da cam ở Việt Nam.

Vể sau này thì có 3-4 cuộc chiến đã khiến di sản chống chiến tranh Việt Nam lên tiếng ở Anh. Đó là năm 1982 khi nữ thủ tướng thuộc đảng Bảo thủ Anh, Margaret Thatcher, quyết định đưa quân sang quần đảo Falklands (Malvinas) đẩy quân Argentina ra khỏi đó. Lãnh đạo đảng Lao động đối lập, Michael Foot, đã ủng hộ hành động của bà Thatcher, dù bị nhiều nhân vật trong đảng Lao động phản đối.

Vào các năm 1997 và 2010, Anh lại đưa quân ra nước ngoài, sang Iraq, Afghanistan và Libya. Các nhân vật phản chiến hàng đầu của đảng này như Tony Benn và Jeremy Corbyn đã phản đối chính phủ của Tony Blair cùng đảng đưa quân giúp Mỹ. Ông Corbyn sau trở thành lãnh tụ đảng Lao động và kiên trì chống cuộc chiến mới nhất của Israel ở Gaza.

RFI : Với tình hình hiện nay thì sao ?

TTV Nguyễn Giang : Xin nhắc là đương kim thủ tướng Anh, luật sư nhân quyền Keir Starmer, đã xuống đường cùng ‘Liên minh ngăn chiến tranh’ (Stop the War Coalition) với chừng 1 triệu người khi nổ ra cuộc chiến Iraq năm 2003. Đó là hình ảnh gợi lại các cuộc tuần hành ở London phản đối chiến tranh Việt Nam.

Nhưng gần đây nhất, khi lên cầm quyền, ông Starmer lại đưa đảng Lao động vào một con đường hỗ trợ Ukraina tới cùng, kể cả khi Mỹ và Nga đang đàm phán để chấm dứt chiến tranh. Tất nhiên bối cảnh của cuộc chiến Ukraina rất khác chiến tranh Iraq và hiện nay, các đảng tả và hữu hay trung dung như Tự do Dân chủ (LibDem) đều ủng hộ Ukraina chống lại Nga.

Nhưng như sử gia Keith Flett đánh giá thì ở Anh luôn có hai xu thế: chiến tranh đế quốc và phong trào phản chiến. Đảng Lao động luôn là nơi có những người theo phái hòa bình (pacifists) và phản chiến nói chung và đó đã là truyền thống của họ, kể cả khi có những lãnh đạo như ông Tony Blair hay Keir Starmer, được bầu lên lãnh đạo quốc gia và chọn con đường khác.

Được biết đến với những bức hình dọc sông Mêkông, nhiếp ảnh gia, nhà báo ảnh người Pháp gốc Việt vẽ lại hành trình hơn 30 năm sự nghiệp, qua cuốn sách « Kurdistan, mon ami », kể về vùng đất xa lạ, nhưng gần gũi, khiến ông chia sẻ những đau thương với một dân tộc Kurd phải chịu nhiều mất mát vì chiến tranh, xung đột.

Sinh ra tại Paksé, Lào, nhiếp ảnh gia người người Pháp gốc Việt Lâm Đức Hiền, được biết đến qua những tấm ảnh được đăng trên những tờ báo lớn của Pháp như Libération, Le Monde hay Paris Match. Ông cũng giành được nhiều giải thưởng về nhiếp ảnh tại Pháp đặc biệt là giải quán quân Word Press Photo cho bộ ảnh « Gens d’Irak » - Những người dân Irak.

Vào cuối năm 2024, ông đã cho ra mắt độc giả tại Pháp cuốn « Kurdistan, mon ami » - « Kurdistan, người bạn của tôi », kể về những gắn bó của ông với mảnh đất chịu nhiều đau thương, nơi mà ông đặt chân đến cách nay 30 năm trong những ngày đầu sự nghiệp nhiếp ảnh. Với lối kể chuyện chậm rãi, tái hiện ký ức về cuộc gặp gỡ với người dân Irak, xen kẽ với những bức ảnh khó tả, cuốn sách là những đồng cảm của một « thuyền nhân » với dân tộc Kurdistan phải đi tị nạn, chốn chạy xung đột, chiến tranh, như một cách để « kể cho thế giới » về một dân tộc « chẳng ai quan tâm », về những nỗi đau ẩn giấu trong thế giới « Nghìn lẻ một đêm ».

RFI Pháp ngữ đã có dịp phỏng vấn ông về cuốn sách có thể nói là đánh dấu 30 năm sự nghiệp nhiếp ảnh của người con sông Mêkông, ban Tiếng Việt  xin trích dịch.

***

Cuốn sách  « Kurdistan, mon ami », được giới thiệu như là một tác phẩm kể về hơn 30 năm làm nhiếp ảnh, báo ảnh của ông. Ông có thể giải thích lý do tại sao không ?

Lâm Đức Hiền: Lần đầu tiên tôi đến Kurdistan cách nay hơn 30 năm. Đó là vào năm 1991, trong một chuyến đi hỗ trợ nhân đạo sau cuộc thảm sát người Kurd của Saddam Hussein. Lúc đó, tôi khám phá một dân tộc phải trả qua nhiều đau đớn, nhưng họ kiên cường và có khả năng phục hồi to lớn. Những chiến binh Peshmergas đã bảo vệ tôi, cho phép tôi làm việc, chụp ảnh họ. Tôi ở đó gần một năm, và vài năm sau đó, tôi trở thành nhiếp ảnh gia và tiếp tục quay lại thường xuyên.

Tôi cũng đã suýt chết nhiều lần. Một lần trong vụ tai nạn xe hơi, nhưng người Kurd đã cứu tôi. Một lần khác, khi chế độ Hussein sụp đổ, tôi bị rơi vào giữa làn đạn của quân khủng bố al-Qaeda và quân đội Hoa Kỳ.

Vào năm 2013, trong một lần đi làm phóng sự, tôi đã có một trải nghiệm đặc biệt đáng sợ, khiến tôi quyết định ngừng đưa tin về chiến tranh, và phải mất 10 năm sau, tôi mới có thể chữa lành vết thương và quay lại với nhiếp ảnh.

Tuy nhiên, mối liên hệ với người Kurd vẫn mạnh mẽ, thôi thúc tôi quay lại để tìm những người tôi đã chụp ảnh vào năm 1991, tìm hiểu về họ, hiện giờ ra sao. Cuối cùng, tôi quyết định kể câu chuyện của họ thông qua một cuốn sách.

Trong cuốn sách, ông đề cập đến những cuộc chạm trán quyết liệt, cũng như những cuộc gặp đáng nhớ, kết bạn với những người Kurd, mà một trong số họ đã trở thành những nhân vật quan trọng. Những mối liên hệ này đã ảnh hưởng thế nào đến công việc và tầm nhìn của ông về Kurdistan? 

Lâm Đức Hiền: Năm 2015, trong một lần làm việc cho tờ Le Monde, tôi vô tình đến chiến tuyến giữa người Kurd và tổ chức Nhà Nước Hồi Giáo Daech. Một chiến binh người Kurd trẻ tuổi đã hỏi tôi rằng đây có phải lần đầu tiên tôi đến Kurdistan không. Tôi cười và trả lời: "Không, trước khi cậu sinh ra, thì tôi đã ở đây rồi."

Khi tôi cho cậu ấy xem những bức ảnh cũ của tôi từ năm 1991, chỉ huy của cậu ấy nhận ra rằng tôi đã chụp ảnh người đàn ông hiện trở thành bộ trưởng Quốc Phòng Kurdistan. Từ thời điểm đó, người này đã hỗ trợ tôi tất nhiều, đưa tôi đến những nơi đặc biệt, để thực hiện cuốn sách về người Kurd, về một dân tộc không được ai quan tâm. Dần dần, tôi tìm thấy những người mà tôi đã chụp ảnh nhiều thập kỷ trước. Có những người tị nạn trở thành mục sư, có những chiến binh trở thành nhà lãnh đạo. Cuốn sách này kể lại câu chuyện về họ, về những thay đổi của những người Kurd trong hơn 3 thập kỷ qua.

Cuốn sách của ông không chỉ nói về những tác động của chiến tranh, mà còn về cuộc sống thường nhật của người Kurd, về sự kiên cường của dân tộc này. Ông có thể giải thích về cách tiếp cận này được không ?

Lâm Đức Hiền:Tôi không muốn cuốn sách của mình thành một bản ghi chép, báo cáo về chiến tranh. Kurdistan không chỉ có chiến tranh, mà còn có những tái thiết, cuộc sống vẫn tiếp diễn.

Tôi đã theo dõi một số người trong 30 năm. Ví dụ, một chiến binh Kurd đã cứu mạng tôi và nay, là một nông dân. Một người mà tôi chụp ảnh khi còn nhỏ, nay đã trở thành thủ tướng, và tổng thống. Cũng có một gia đình, vào năm 1991, họ sống trong một hang động tuyết, nay có một căn nhà và khu vườn. Đó là những câu chuyện mang lại linh hồn cho cuốn sách của tôi. Ngoài ra, tôi cũng chụp những phong cảnh của Kurdistan, những ngọn núi phủ tuyết, gợi nhớ đến Thụy Sĩ, những cánh đồng hoa,…, mà đằng sau vẻ đẹp đó, là những vùng đất bị tàn phá bởi chiến tranh, mà mỗi bước chân đều đầy rẫy những hiểm nguy.

Tôi cũng muốn người Kurd đọc được cuốn sách này. Vì vậy tôi đã yêu cầu dịch sang tiếng của họ, để họ có thể nhận thấy mình trong lịch sử của Kurdistan, và nói rằng « đó là ký ức của chúng tôi ».

Liệu trải nghiệm từng là thuyền nhân có ảnh hưởng đến cách tiếp cận của ông với tư cách là một nhiếp ảnh, nhà báo ảnh ?

Lâm Đức Hiền:Tôi nghĩ rằng là một người tị nạn, ai cũng sẽ cảm thấy bị bỏ rơi, bị quên lãng. Bức hình đầu tiên trong cuốn sách là về một người phụ nữ, nước mắt lưng tròng, giơ tay lên, khiến lúc đầu, tôi tưởng là bà ấy không muốn bị chụp ảnh. Tôi nhìn thấy ở bà ấy hình ảnh của mẹ tôi, về khoảnh khắc mà chúng tôi phải đi tị nạn, qua sông Mêkông.

Nhưng trên thực tế, bà ấy nói với tôi rằng « Hãy chụp hình tôi đi, hãy cho cả thế giới thấy rằng chúng tôi đang bị tàn sát ». Đó chính là điều thôi thúc tôi trở thành nhiếp ảnh gia. Bởi vì nếu không ai nói về thảm kịch này, thì giống như là những cảnh này không tồn tại, dân tộc này không tồn tại, khiến họ bị quên lãng. Và chính điều này đã thôi thúc tôi, cho tôi thấy sự cần thiết để chụp những bức ảnh, để làm chứng, trong suốt sự nghiệp của mình.

Mở đầu cuốn sách, ông nói về Kurdistan như một « người bạn », ông có thể chia sẻ về những trải nghiệm của ông với « người bạn » này ?

Lâm Đức Hiền: Phải nói rằng tình bạn và độ tin cậy không chỉ được thể hiện bằng lời nói mà có thể chứng minh qua hành động.

Vào năm 1991, bạn tôi Kawa đã nói rằng : « Nếu một viên đạn bắn nhắm vào ông thì tôi sẽ đứng trước, chặn nó lại. Tôi nghĩ rằng đó chỉ là lời nói suông thôi, cho đến một ngày, ông ấy đứng chắn ở phía sau tôi, và lãnh một viên đạn vào vai. Tôi đã chở ông ấy đến bệnh viện và cứu ông ấy.

Ba mươi năm sau, tôi tìm lại ông ấy. Tôi được biết là Kawai đã từng di cư đến Hà Lan trong nhiều năm, sau đó vì nhớ quê mà trở lại Kurdistan. Khi chúng tôi gặp lại, cứ như là chúng tôi chưa từng xa nhau.

Khi ở với Kurd, không ai cảm thấy cô đơn cả. Khi có một vấn đề, lúc nào cũng có gia đình, cộng đồng, bạn bè giúp đỡ. Tình đoàn kết này gợi tôi nhớ đến văn hóa Á châu của mình. Sự ấm áp của tình người chính là điều mà tôi muốn truyền tải qua cuốn sách này.

Đối với người nước ngoài, tại Pháp, tiếng Pháp trở thành một trong những điều kiện bắt buộc để được cấp thẻ cư trú và hội nhập vào xã hội. Từ tháng 07/2025, người xin thẻ cư trú hoặc quốc tịch Pháp có ba cách để chứng minh trình độ tiếng Pháp : có bằng cấp của Pháp ; bất kỳ bằng chứng nào khác chứng minh thành thạo tiếng Pháp ; chứng chỉ ngôn ngữ tương ứng với mỗi loại thẻ cư trú : A2 cho thẻ từ 2-4 năm, B1 cho thẻ 10 năm và B2 để xin quốc tịch.

Chứng chỉ A2 tương đương với trình độ học sinh cấp 2, B1 tương đương với cấp 3 và B2 tương đương với trình độ đại học. Một điều kiện thắt chặt khác là sau khi đã ba lần có thẻ cư trú một năm, người nước ngoài phải xin thẻ cư trú nhiều năm, và như vậy, cần chứng chỉ tiếng Pháp A2. Nếu không chứng minh được, đơn xin có thể bị từ chối, dù đã sống ổn định ở Pháp hoặc đoàn tụ gia đình. Riêng về xin quốc tịch, điều kiện về tiếng Pháp cũng bị thắt chặt hơn, cần trình độ B2 (nói, viết) kể từ tháng 07/2025 thay vì B1 như hiện nay.

Quy định thắt chặt mới được ghi rõ trong Thông tư bộ trưởng Nội Vụ Bruno Retailleau tháng 01/2025 và có hiệu lực cho đến khi có luật nhập cư mới, dự kiến vào năm 2026. Bộ trưởng Othaman Nasrou, phụ trách Quyền Công dân và Chống phân biệt, khẳng định là chính quyền “sẽ khắt khe hơn về mặt hòa nhập xã hội”.

• Đọc thêm : Học tiếng Pháp với giáo trình Parlez-vous Paris của RFI

Để tạo thuận lợi cho người nước ngoài học tiếng Pháp, chính quyền triển khai nhiều phương tiện dạy học. Tuy nhiên, các lớp học trực tiếp, có giáo viên hướng dẫn chỉ còn dành cho người mới đến, chưa biết tiếng Pháp. Còn đối với người đã biết tiếng Pháp, họ có rất nhiều trang web tự học và trắc nghiệm trình độ (tham khảo trang FUN MOOC). Chính điều này khiến các tổ chức phi chính phủ, hiệp hội giúp đỡ người nhập cư, tị nạn lo ngại và lên án vì như bỏ rơi người nhập cư, mặc họ tự xoay sở.

Trả lời RFI Tiếng Việt ngày 04/04/2025 khi nói về việc chính phủ “thắt chặt kiểm soát nhập cư bất hợp pháp và tiến trình hội nhập”, ông Félix Guyon, trường THOT chuyên dạy tiếng Pháp cho người tị nạn và xin tị nạn ở vùng Ile-de-France, nêu một thực tế là không phải người nước ngoài nào cũng có điều kiện vật chất (máy tính, máy tính bảng) hoặc có kết nối internet tốt để có thể tự luyện tập.

Tuy nhiên, để bổ sung cho “sự giảm cam kết của Nhà nước”, theo cáo buộc của các hiệp hội bảo vệ người tị nạn, di dân nước ngoài, có hàng nghìn chương trình dạy tiếng Pháp, đặc biệt là ở vùng Ile-de-France (Paris và vùng phụ cận), được các hiệp hội và trường tư tổ chức miễn phí cho người nhập cư. Trường THOT (viết tắt của Transmettre un Horizon à tous, Truyền tải cả một chân trời đến mọi người) là một trong số đó. Ông Félix Guyon giải thích :

“Hiện tại, trường THOT có 6 lớp học với khoảng 15 học viên mỗi lớp. Mỗi kỳ chúng tôi nhận được từ 200 đến 500 đăng ký. Do số lượng yêu cầu nhiều hơn số chỗ cho nên chúng tôi phải tuyển chọn học viên dựa trên các tiêu chí như không có bằng cấp, không nói được tiếng Pháp hoặc nói được ít tiếng Pháp, sống ở vùng Île-de-France và có thể học được 10 giờ mỗi tuần. Họ được yêu cầu đến làm bài kiểm tra để xếp vào lớp có trình độ tương ứng.

Đối với những người mà chúng tôi không thể tiếp đón được, chúng tôi sẽ cố gắng hướng dẫn họ, cung cấp cho họ địa chỉ và thông tin liên lạc của những nơi khác - có rất nhiều cơ sở ở Paris và vùng lân cận - để họ có thể nhanh chóng tìm được lớp học phù hợp. Chúng tôi có rất nhiều yêu cầu và đáng tiếc là chúng tôi không thể đáp ứng được hết”.

Người nước ngoài muốn học tiếng Pháp có thể truy cập vào các trang web hoặc ứng dụng, như BonjourBonjour hoặc Réseau Alpha.... chọn “học trực tiếp” hoặc “học trực tuyến (online)”, chọn khu vực sinh sống để có thể tìm được một khóa học phù hợp với nhu cầu. Những khóa học này đều miễn phí, theo ông Félix Guyon :

“Trường chúng tôi đặt mức lệ phí nhập học là 7 euro. Thực ra đây chỉ là mức phí mang tính biểu tượng nhằm tạo ra cam kết và hợp đồng giữa nhà trường và học viên. Chúng tôi cho rằng đây là một ý tưởng hay để cải thiện sự chăm chỉ, để hiệu quả hơn so với các khóa học hoàn toàn miễn phí. Dĩ nhiên là khoản phí này không thể chi trả cho toàn bộ kinh phí cho giảng viên, cơ sở vật chất và nhân viên. Nhưng ý tưởng của chúng tôi là lập ra một kiểu hợp đồng, một chút trách nhiệm, niềm tin giữa người học và nhà trường. Phần còn lại, chúng tôi phải đi tìm ngân sách từ các nguồn trợ cấp công, từ các tổ chức doanh nghiệp, quỹ tư nhân và quyên góp của cá nhân. Trọng trách của chúng tôi là phải tìm được nguồn tài trợ để có thể mở trường và tiếp nhận các học viên đó gần như miễn phí hết”.

THOT được ba phụ nữ đồng sáng lập năm 2015 sau các sự kiện Mùa Xuân Ả Rập và chiến tranh ở Syria. Họ trực tiếp đến các khu tạm trú hỗ trợ người tị nạn và thấy rằng ngoài mong muốn có được mái nhà che mưa che nắng, được ăn uống bình thường, những di dân đến Paris, vùng Île-de-France hoặc Pháp thực sự muốn học tiếng Pháp giúp hòa nhập hiệu quả vào nước Pháp, được hội nhập vào xã hội Pháp.

“Trường THOT nhận được một số ngân sách dành cho một số kiểu quy chế. Ví dụ, Nhà nước cấp ngân sách cho chúng tôi để đào tạo người có quy chế tị nạn. Nhưng chúng tôi cũng có nhiều nguồn ngân sách khác, từ các cá nhân, các quỹ tư nhân giúp chúng tôi tiếp nhận cả những người không có giấy tờ hoặc đang xin tị nạn hoặc bị từ chối quyền tị nạn. Đối với những trường hợp như vậy, chúng tôi thực sự ủng hộ ý tưởng là tất cả người nước ngoài ở Pháp đều được quyền tiếp cận những điều kiện tốt để học tiếng Pháp.

Chúng tôi có những khóa học tiếng Pháp kéo dài 160 giờ phù hợp với trình độ của từng cá nhân và được giảng dạy bởi một giảng viên có trình độ chuyên môn, từ “vỡ lòng” dành cho những người không biết đọc, biết viết lên đến trình độ A2”.

• Đọc thêm : Học tiếng Pháp qua bản tin thời sự

Chính vì vậy, thẻ cư trú - được coi là giấy tờ tùy thân - không phải là một điều kiện bắt buộc khi đăng ký học tại những ngôi trường dạy tiếng này. Tuy nhiên, khi đến giai đoạn hỗ trợ tìm việc làm hoặc một ngành đào tạo chuyên môn, vấn đề thẻ cư trú lại là một trở ngại, theo giải thích của ông Félix Guyon :

“Ở điểm này, đúng là chúng tôi bị hạn chế vì quy chế của học viên, có nghĩa sẽ không thể đăng ký đào tạo chuyên môn cho một người không có giấy tờ. Chúng tôi sẽ phải cố gắng hỗ trợ nhiều nhất để giúp họ hợp thức hóa giấy tờ tùy theo hoàn cảnh cá nhân hoặc có tiến triển trong hồ sơ di trú. Nhưng chúng tôi sẽ không thể tìm việc làm cho người không có giấy tờ vì điều đó là bất hợp pháp. Vì vậy, chúng tôi phải theo hoàn cảnh của từng người, cố gắng giúp họ thay đổi hoàn cảnh và nhất là nâng cao trình độ tiếng Pháp. Sử dụng tốt tiếng Pháp sẽ luôn hữu ích cho họ, bất kể số phận của họ như thế nào, bất kể chặng đường còn lại của họ ra sao. Khi có trình độ tiếng Pháp tốt hơn, họ sẽ tự lập hơn, tự tin hơn vì ngoài ngôn ngữ, đây là những kỹ năng rất quan trọng cho chuỗi hành trình còn lại”.

Không chỉ dạy tiếng Pháp, theo dõi quá trình học tập và tiến bộ của học viên, hầu hết các trường dạy tiếng cho người nước ngoài đều tổ chức thêm các hoạt động văn hóa, thể thao, dịch vụ tư vấn pháp lý di dân, tị nạn và xã hội.

“Ví dụ, tại trường THOT có tổ tư vấn pháp lý, định hướng nghề nghiệp, hỗ trợ tâm lý trị liệu và cả nhà trẻ để những phụ nữ thường phải trông con có thể gửi con nhỏ trong giờ học. Mục tiêu thực sự là tạo ra một nơi hiệu quả và chu đáo để mọi người đến trường chúng tôi đều có thể học tiếng Pháp hiệu quả nhất có thể và trong điều kiện tốt nhất.

Tất cả các tổ tư vấn quanh các khóa học nhằm mục đích bảo đảm rằng khi đến lớp, đứng trước giáo viên, học viên có thể sẵn sàng về mặt tinh thần và sau đó là tự tin để có thể học tiếng Pháp hiệu quả và đạt được bằng tốt nghiệp đầu tiên bởi vì trong trường của chúng tôi, có những người chưa từng có bằng cấp nào ở nước của họ hoặc ở Pháp. Do đó chứng chỉ tiếng DILF (Diplôme Initial de Langue Française, chứng chỉ tiếng Pháp dành cho người mới bắt đầu) hoặc DELF (Diplôme d’Etudes en Langue Française, bằng tiếng Pháp cơ bản cấp A1) mà chúng tôi giúp họ đạt được, sẽ là bằng tốt nghiệp đầu tiên trong cuộc đời họ. Việc đó sẽ hữu ích trong việc tìm kiếm việc làm và con đường sự nghiệp, đồng thời cũng có tác động tích cực đến sự tự tin, tự chủ của họ”.

Thông tư Retailleau tháng 01/2025 thắt chặt yêu cầu về tiếng Pháp để hội nhập không ảnh hưởng đến người có quy chế tị nạn vì được luật pháp quốc tế bảo vệ. Họ sẽ không thể bị trục xuất nếu không đạt đến một trình độ ngôn ngữ yêu cầu. Còn tất cả những người nước ngoài khác sẽ phải chứng minh trình độ tiếng Pháp tương ứng. Chính phủ Pháp nhấn mạnh nhiều nước trên thế giới đã áp dụng yêu cầu trắc nghiệm ngôn ngữ.

Ví dụ Cơ quan Di trú và Thị thực Vương quốc Anh (UKVI) chấp nhận bài kiểm tra Secure English Language Tests (SELTs). Tại Canada, người nước ngoài xin thị thực hoặc xin nhập quốc tịch đều phải tham gia Kiểm tra trình độ tiếng Pháp (TCF), gồm bốn bài đánh giá kỹ năng hiểu nói/viết và khả năng diễn đạt nói/viết. Nhật Bản cũng yêu cầu người nước ngoài tham gia Kỳ thi năng lực tiếng Nhật (JLPT), được chia thành năm cấp độ. Đối với người muốn có thẻ thường trú nhân thì cần phải có trình độ N1 và đây là trình độ rất khó đạt được.

FUN MOOC : Đại học Kỹ thuật số Pháp là nhóm lợi ích công cộng vận hành nền tảng FUN MOOC.

Réseau Alpha : Được thành lập vào năm 2006 bởi hai tình nguyện viên người Pháp, hiệp hội Réseau Alpha giới thiệu chương trình học tiếng Pháp tại Île-de-France và cung cấp nguồn lực cho các tổ chức địa phương đầu tư vào việc học tiếng Pháp. Do đó, mục đích của hội là tạo ra mối liên kết giữa người học tiếng Pháp và những người hỗ trợ người di cư.

Trong hàng loạt sắc lệnh hành pháp được ký ngay ngày đầu tiên nhậm chức của tân tổng thống Mỹ, ngày 20/01/2025, chỉ có một bản ghi nhớ duy nhất liên quan đến văn hóa, thẩm mỹ, kiến trúc, đó là chính sách « thúc đẩy kiến trúc công dân liên bang đẹp đẽ ». Theo bình luận của nhật báo The Wall Street Journal, kiến trúc là mục tiêu đầu tiên trong « cuộc chiến văn hóa » của chính quyền tổng thống Donald Trump.

Cùng với thông tín viên Bùi Uyên, đồng thời là kiến trúc sư tại Paris, RFI tìm hiểu tại sao kiến trúc hiện đại lại trở thành cái gai trong mắt Donald Trump.

RFI : Chính sách của tổng thống Mỹ Donald Trump « thúc đẩy kiến trúc công dân liên bang đẹp đẽ » cụ thể đề cập đến những chủ đề gì ?

KTS. Bùi Uyên : Sắc lệnh này yêu cầu tất cả các tòa nhà chính phủ liên bang mới phải tôn trọng di sản kiến trúc địa phương truyền thống và cổ điển, các dự án mang phong cách khác sẽ không được chấp thuận. Bản ghi nhớ này bị lu mờ bởi những tuyên bố chấn động hơn. Ít người biết được rằng bản ghi nhớ này nằm trong chiến dịch lâu nay của đảng cánh hữu Mỹ, đặc biệt là cá nhân tổng thống Donald Trump, chống lại kiến trúc hiện đại và hậu hiện đại, mà họ cho là « xấu xí ».

Họ cho rằng kiến trúc thoát khỏi các quy tắc của chủ nghĩa cổ điển đồng nghĩa với phản bội chủ nghĩa nhân văn và truyền thống thẩm mỹ vốn có của nền dân chủ Mỹ. Nhưng chỉ đến nhiệm kỳ của tổng thống Donald Trump, tư tưởng này mới biến thành một sắc lệnh hành pháp, được ban hành từ cuối nhiệm kỳ trước, và khôi phục lại ngay từ ngày đầu ông Trump trở lại Tòa Bạch Ốc.

Trong sắc lệnh cùng tên ban hành cuối năm 2020, vẻ đẹp của kiến trúc cổ điển Hy Lạp và La Mã cổ đại được dẫn chứng như biểu tượng của vẻ đẹp không gian công cộng và niềm tự hào công dân, cho bản sắc của nước Mỹ, mang lại được sự kính trọng của đại chúng. Các công trình liên bang xây mới phải mang phong cách cổ điển, tân cổ điển, art décor. Đối với các công trình cần tu bổ, cải tạo, có thể tính đến việc phá đi xây lại theo phong cách cổ điển. Mâu thuẫn là ở chỗ, trước khi bước vào chính trường, vị tổng thống thứ 45 và 47 của nước Mỹ được biết đến là một chủ đầu tư bất động sản, với những tòa nhà kính thép mang phong cách hiện đại. Minh chứng rõ nhất là tòa cao ốc chọc trời mang tên ông giữa lòng New York.

Không dừng lại ở kiến trúc, sự áp đặt trong thiết kế các công trình liên bang này là một chính sách nằm trong một đường lối theo xu hướng độc đoán về tư tưởng, hạn chế sự tự do trong biểu hiện nghệ thuật. Mới đây, việc ông Trump trở thành chủ tịch trung tâm nghệ thuật biểu diễn Kennedy Memorial Center và việc sa thải chủ tịch, cũng như nhiều nhân viên hội đồng quản trị của trung tâm, là một minh chứng tiếp theo cho chính sách thao túng và định hướng văn hóa của chính quyền Donald Trump.

RFI : Như vậy có nghĩa là kiến ​​trúc có thể trở thành một công cụ tuyên truyền tư tưởng chính trị ?

KTS. Bùi Uyên : Khác với các loại hình nghệ thuật khác, trong mắt các nhà cầm quyền, công trình kiến trúc trụ sở công là một phương tiện trực quan ưu tiên để biểu trưng quyền lực và truyền tải những tư tưởng chính trị. Để so sánh, việc tuyên truyền bằng các loại hình nghệ thuật khác như âm nhạc, thi ca, hội họa, phim ảnh, cần một sự tiếp nhận chủ động của công chúng bằng cách đọc, nghe, xem ...  Trong khi đó, với ưu thế tọa lạc nơi không gian công cộng, các tòa trụ sở được trưng ra trước dân chúng, buộc người dân phải tiếp nhận thông điệp của nó.

Nhưng tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ không phải là người đầu tiên dùng kiến trúc như một công cụ tuyên truyền chính trị. Trong lịch sử nước Mỹ, kiến trúc của các công trình công cộng luôn phản ánh tầm nhìn và ý chí chiến lược đương thời. Chủ nghĩa cổ điển của Hy Lạp và La Mã trong thế kỷ 18 và 19 được dùng để gợi lên sự ổn định và tinh tế. Việc áp dụng phong cách « tàu biển » và Art Decor vào thế kỷ 20 gợi lên những nét thực tế tiến bộ trong Thỏa thuận mới của Roosevelt. Việc thể hiện kiến trúc chủ nghĩa hiện đại trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh là để chứng minh tính hiệu quả của nhà nước phúc lợi và ưu thế công nghệ của quốc gia.

Chính phủ Mỹ luôn sử dụng kiến ​​trúc theo cách mang tính biểu tượng và thường mang tính chiến thuật. Tuy nhiên, những hàm ý này là phản ánh gián tiếp, hoặc khuynh hướng lựa chọn ôn hòa, chứ chưa bao giờ bị bắt buộc bởi một sắc lệnh của chính tổng thống như lần này dưới thời Donald Trump. Theo sử gia người Mỹ Michel.R.Allen, « sắc lệnh này của tổng thống cấu thành một quyết định độc tài đầu tiên ».

RFI : Trong lịch sử, việc áp dụng những điều luật áp đặt một cách nhìn và kiểm soát về nghệ thuật, kiến trúc tương tự chỉ được thấy rõ nhất dưới những chính quyền độc tài, toàn trị hay dân tộc chủ nghĩa như Đức quốc xã hay Stalin của Liên Xô cũ. Những chính sách này đã kiểm soát kiến trúc như thế nào ?

KTS. Bùi Uyên : Dưới thời Hitler, để đại diện cho diễn ngôn về một giống nòi thượng đẳng, phong cách Hy Lạp và La Mã được lấy làm cảm hứng biểu trưng cho chủng tộc thuần khiết, tiếp nối sinh học và văn hóa mẫu mực. Cùng vị kiến trúc sư Albert Speer, cũng là cánh tay phải trên chính trường, người đứng đầu chính quyền Quốc xã đã vẽ lên quy hoạch và kiến trúc lại Berlin, với tham vọng biến thành phố này thành một đại đô thị hàng đầu thế giới.

Ở đó, những công trình kiến trúc phong cách Hy Lạp và La Mã cũng sẽ trường tồn hàng ngàn năm như hai nền văn minh kia. Các thiết kế thủ đô Berlin khi đó gần như bê nguyên các hình mẫu của điện Panthéon của Hy Lạp, Khải Hoàn Môn của Pháp, sự khác biệt lớn nhất là về tỉ lệ :  tất cả các công trình kiến trúc trong phác thảo của Hitler đều to lớn hơn gấp nhiều lần so với nguyên mẫu. Theo đó, khát vọng mang lại tầm vóc khổng lồ của dân tộc Đức thuần khiết được chuyển thể thành những kiến trúc tân-cổ điển với khối tích choáng ngợp. 

Còn tại Liên Xô cũ, chính quyền Stalin không áp đặt một phong cách kiến trúc chủ đạo duy nhất, nhưng kiểm soát và định hướng phong cách kiến trúc với những mục tiêu chính trị cụ thể cho từng công trình. Chính quyền Stalin lập ra một tổ chức mang tên « Liên hiệp các kiến trúc sư vô sản ». Tổ chức này dân dần phá hủy từ bên trong các tổ chức, hội nhóm chuyên ngành mang tính tiên phong. Tuy không thể công khai đối lập với kiến trúc hiện đại, biểu trưng của tiến bộ và cách mạng, chính quyền Stalin cản trở các kiến trúc sư trẻ, theo trường phái hiện đại, tiếp cận với các dự án lớn, vì lo ngại khó có thể kiểm soát họ.

Việc quy hoạch lại Matxcơva được giao cho kiến trúc sư Lazar Kaganovic theo trường phái cổ điển. Bên cạnh phong cách cổ điển mà phe bảo thủ ưa chuộng, Stalin cho xây dựng các công trình theo phong cách kiến trúc hiện đại Mỹ để làm hài lòng công chúng ủng hộ cánh mạng tháng 10 Nga 1917 và cộng đồng quốc tế, để chứng tỏ sự vượt trội so với Hoa Kỳ.

RFI : Trở lại thời đại ngày nay, chỉ trích nghệ thuật hiện đại cấp tiến và giới tinh hoa dường như đang trở thành lá bài dân túy, củng cố chủ nghĩa dân tộc bảo thủ ?

KTS. Bùi Uyên : Thật vậy, tiêu biểu là sắc lệnh được tổng thống Mỹ Donald Trump ban hành cuối nhiệm kỳ trước. Không những chỉ định rõ hình mẫu kiến trúc cổ điển cho các công trình công cộng liên bang, sắc lệnh còn chỉ trích thẳng thừng kiến trúc hiện đại, kiến trúc thô mộc (brutalisme) như một phong cách « không được dân chúng ưa chuộng » « kém hấp dẫn » « gây tranh cãi ». Các kiến trúc sư danh tiếng quốc tế cũng bị đánh giá là « không coi trọng tính địa phương và thị hiếu thẩm mỹ trong vùng ». Các tác phẩm của họ chỉ nhằm « gây ấn tượng trong giới tinh hoa kiến trúc », « nghệ thuật vị nghệ thuật », được ca tụng trong giới chuyên môn nhưng lại « xấu xí » trong mắt dân chúng.

Theo luận điểm này, việc phê phán kiến trúc hiện đại đồng nghĩa với việc tôn trọng khiếu thẩm mỹ của số đông dân chúng, chống lại sự độc quyền thẩm mỹ của giới tinh hoa. Tuy nhiên, chính việc áp đặt kiến trúc cổ điển như vẻ đẹp chuẩn mực lại là một sự phủ nhận tính đa dạng, cởi mở, trẻ trung của một « hợp chủng quốc » với lịch sử lập quốc khá non trẻ so với đại đa số các quốc gia có nền mỹ thuật, kiến trúc lâu đời khác.

Sự trỗi dậy của những cáo buộc kiến trúc hiện đại nói riêng và nghệ thuật hiện đại nói chung, xuất phát từ những tư tưởng theo khuynh hướng bảo thủ, không chỉ là hiện tượng ở xứ cờ hoa. Tại châu Âu, đảng cực hữu AfD của Đức cũng nhiều lần chỉ trích những di sản của kiến trúc hiện đại. Sự kiện kỷ niệm 100 năm khai sinh trường thiết kế Bauhaus – cái nôi của kiến trúc hiện đại và hậu hiện đại – tạo cơ hội cho đảng này lên án ngôi trường và những đóng góp của nó cho lịch sử.

Đảng AfD cho rằng phong trào Bauhaus đã truyền bá sự « xấu xí », gu thẩm mỹ sai lệch. Hay theo như phát biểu tại nghị viện của nghị sỹ của đảng này, ông Tillschneider, đây là « sự đoạn tuyệt với truyền thống xây dựng, bằng việc lắp ghép các cấu kiện tiền chế (..) trên thực tế là tầm nhìn gớm ghiếc, một cuộc sống trong những không gian chật chội, đầy cấm đoán và ngăn chặn ». Để rồi đi đến kết luận « Bauhaus không thể là nơi đưa ra những kiểu mẫu, mà chỉ là một sai lầm lịch sử ». Có thể AfD đã sớm quên, hoặc chưa bao giờ được biết đến hoàn cảnh ra đời vai trò lịch sử của hình thức kiến trúc này. Nếu không có những cải tiến vượt bậc về công nghệ sản xuất beton tiền chế và những thiết kế chức năng tối ưu tiết kiệm diện tích, thì nước Đức và nhiều quốc gia châu Âu không thể đối mặt với tình trạng thiếu nhà ở trầm trọng do chiến tranh tàn phá. Xây nhanh, công nghiệp hóa, giá rẻ, nhưng đảm bảo điều kiện vệ sinh và tiện nghi sử dụng.

Thật trùng hợp, « sai lầm lịch sử » chính là từ mà chính quyền phát xít Đức gọi tên Bauhaus trước khi đóng cửa trường này dưới thời Quốc xã. Họ cáo buộc trường là trụ sở của những người « Do thái -  Bolshevik » bởi tên tuổi của các giảng viên – nghệ sỹ lớn người Đức gốc Do Thái hoặc gốc Liên Xô cũ. Không dừng ở đó, chính quyền dưới thời Hitler còn gọi tên nhiều tác phẩm nghệ thuật hiện đại những năm đầu thế kỷ 20 là « nghệ thuật thoái hóa », với một cuộc triển lãm cùng tên, hội tụ những bức tranh của các danh họa lớn của các trường phái hiện đại thời bấy giờ như Picasso, Chagall, Otto Dix, Paul Klee hay Kandinsky. Nhiều bức tranh bị tịch thu, phân loại và bị tiêu hủy, nhiều họa sỹ nếu không trốn đi thì bị cấm sáng tác thể loại nghệ thuật này.

RFI : Hơn một thế kỷ trôi qua, cái tên nhà độc tài và những tư tưởng dưới thời Quốc xã tưởng như là vết nhơ mà nước Đức đã cố gắng gột rửa để trở thành một quốc gia dân chủ đi đầu, dẫn dắt Liên Âu. Giờ đây không ít chính sách trong số đó lại được đưa vào chương trình tranh cử của đảng cực hữu, đang ngày càng lớn mạnh ở Đức. Bên kia bờ Đại Tây Dương, cái nôi của tự do dân chủ, chính quyền Mỹ của Donald Trump cũng lần đầu tiên ban hành những quyết sách áp đặt chống lại kiến trúc hiện đại. Vì sao kiến trúc hiện đại lại là mục tiêu bị bài trừ?

KTS. Bùi Uyên : Kiến trúc hiện đại được hình thành vào những năm 20 của thế kỷ XX từ trường nghệ thuật Bauhaus ở Đức. Trên nền tảng tiến bộ Cách mạng công nghiệp, thiết kế kiến trúc được phát triển tự do hơn, giải phóng khỏi những tỉ lệ và bố cục cổ điển, lấy công năng là mục tiêu chính, thông qua đó giản lược các đường nét, chi tiết trang trí. Đây là một bước ngoặt rõ nét so với kiến trúc cổ điển thịnh hành suốt nhiều thế kỷ.

Một lý do quan trọng để phong cách kiến trúc này lan rộng là đòi hỏi bức thiết xây dựng lại nhanh chóng và số lượng lớn sau Thế Chiến thứ nhất. Cùng với sự hình thành liên minh chính trị hai bờ Đại Tây Dương và sự giao thoa trao đổi văn hóa dễ dàng hơn, luồng tư tưởng kiến trúc này nhanh chóng được « quốc tế hóa », lan rộng ở châu Âu và Hoa Kỳ, đặc biệt với làn sóng di cư của các trí thức tinh hoa, các nghệ sỹ, kiến trúc sư, do ảnh hưởng của Thế Chiến thứ 2.

Bên khối các nước xã hội chủ nghĩa, đứng đầu là Liên Xô, kiến trúc hiện đại cũng được xây dựng rộng rãi để đáp ứng nhu cầu nhà ở cho đại bộ phận dân chúng.

Ở châu Âu, các tòa nhà theo phong cách hiện đại còn được tiếp tục xây dựng sau Thế Chiến thứ 2, đến tận những năm 70, dưới hình thức những đô thị vệ tinh mới. Tuy vậy, đây cũng là một nguyên nhân để phong cách kiến trúc này bị nhận biết chủ yếu trong công chúng, bởi các tòa nhà chung cư xây dựng hàng loạt bằng beton tiền chế, với hình khối đơn giản, đều đặn có phần nhàm chán. Cùng với sự xuống cấp và các vấn đề xã hội hiện nay của các khu dân cư này, hình ảnh kiến trúc hiện đại này trở nên phản cảm.

Với những bối cảnh lịch sử và xã hội nói trên, các đảng bảo thủ và dân tộc chủ nghĩa nhìn thấy ở di sản kiến trúc hiện đại mọi hiện thân và thông điệp đối lập hoàn toàn với đường lối chính trị mà họ theo đuổi : tính quốc tế, toàn cầu hóa, tính cách mạng, ly khai khỏi các khuôn mẫu cổ điển truyền thống, gắn với đề cao phúc lợi xã hội.

Ngày nay, triết lý và ngôn ngữ kiến trúc đã tiến những bước dài, mang trong nó những tư duy mới về môi trường, chuyển đổi năng lượng, đề cao tính địa phương. Việc bài xích kiến trúc hiện đại, để áp đặt thay vào đó hình thức và phong cách cổ điển, dưới vỏ bọc cải thiện thẩm mỹ đô thị, ẩn thực sự sau đó là sự định hướng sáng tạo và cản trở tự do biểu đạt. Không chỉ dừng lại ở kiến trúc, những chính sách độc đoán thao túng các hoạt động nghệ thuật vẫn còn nối tiếp, vô hình chung đẩy lùi những bước tiến tất yếu của văn hóa và vận động xã hội.