Trung Quốc có còn cần vốn đầu tư và công nghệ của Liên Hiệp Châu Âu nữa hay không ? Bắc Kinh không để « bị lừa » như châu Âu trên vấn đề chuyển giao công nghệ. Bruxelles, « tiền đầy túi, có quyền sinh sát » với hàng xuất khẩu của Trung Quốc nhưng lại trong thế yếu. Nhà nghiên cứu Isabelle Feng, Trung Tâm Asia Centre-Paris phân tích về những nghịch lý trong mối quan hệ « bất cân đối » và bất lợi cho Liên Âu sau 50 năm thiết lập bang giao.

50 năm hành trình một cuộc « cách mạng» trong bang giao Liên Âu -Trung Quốc

Tương quan lực lượng giữa Liên Hiệp Châu Âu và Trung Quốc trong nửa thế kỷ qua đã hoàn toàn thay đổi. Năm 1975 phó chủ tịch kiêm ủy viên châu Âu đặc trách về đối ngoại, Christopher Soames đến Bắc Kinh khởi động bang giao với Cộng Hòa Nhân Dân Trung Hoa. Chuyến viếng thăm này mở đường cho những « hiệp định thương mại » năm 1978 rồi « hiệp định kinh tế và thương mại » năm 1984 ». Trung Quốc gia nhập Tổ Chức Thương Mại Thế Giới, tăng tốc đầu tư vào Liên Âu từ 2008 khi thế giới tư bản chao đảo vì cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu. 2019 Bruxelles xem Trung Quốc là một « đối tác, một đối thủ cạnh tranh có hệ thống » trước khi hướng tới mục tiêu « de-risking » giảm bớt mức độ lệ thuộc vào nền kinh tế thứ hai toàn cầu.

Với chiến tranh Ukraina, an ninh của Liên Âu bị Nga đe dọa thì Bắc Kinh thắt chặt bang giao với Matxcơva. Vào lúc các nền công nghiệp tiên tiến toàn cầu bị các nền kinh tế đang trỗi dậy cạnh tranh mà nguy hiểm nhất là hàng rẻ Trung Quốc, Hoa Kỳ không còn che đậy chủ trương bảo hộ. Riêng Bruxelles vẫn chủ trương « mở cửa thị trường » và « tạo điều kiện cạnh tranh bình đẳng » giữa các nhà sản xuất vì « lợi ích của người tiêu dùng ».

Bước vào thời kỳ công nghệ số Lục Địa Già hoàn toàn phụ thuộc vào các tập đoàn Mỹ và đã bất ngờ bị các đối thủ Trung Quốc qua mặt.

Về thương mại, Liên Âu xuất siêu sang Mỹ nên trong tầm ngắm của chính quyền Trump ngay từ nhiệm kỳ đầu 2017-2021 và lại càng bị tấn công mạnh hơn nữa trong từ sáu tháng qua khi nhà tỷ phú địa ốc này quay lại Nhà Trắng. Cũng là nạn nhân trong chính sách bảo hộ của Washington, Bắc Kinh không còn dễ dàng xuất khẩu và đầu tư sang Mỹ nên đã tăng tốc « đổ hàng » sang châu Âu, đe dọa sự sống còn của các nhà sản xuất trên Lục Địa Già.

« Tiền đầy túi » mà vẫn phải đi « năn nỉ »

Với bạn hàng Trung Quốc, trao đổi mậu dịch hai chiều năm 2024 lên tới 845 tỷ đô la, nhưng Liên Âu trong thế nhập siêu : thâm hụt mậu dịch với Bắc Kinh đạt ngưỡng 300 tỷ, cao gấp đôi so với đúng 10 năm trước đó. Ý thức được mối đe dọa nay, từ 2019 Bruxelles liên tục tìm cách « giành lại chủ quyền » về công nghiệp, về công nghệ, đòi được Trung Quốc đối xử với các doanh nghiệp châu Âu « công bằng hơn » khi họ đầu tư vào Hoa Lục.

Bất lực của một khối giàu có và thịnh vượng

Nhưng thượng đỉnh Bắc Kinh hôm 24/07/2025 là bằng chứng rõ rệt cho thấy sự bất lực của khối 450 triệu dân có mãi lực « thừa sức » để áp đặt điều kiện với nền kinh tế thứ hai toàn cầu. Mời quý vị theo dõi phần phỏng vấn Isabelle Feng chuyên về kinh tế và chính sách đối ngoại của Trung Quốc, phó chủ nhiệm chương trình nghiên cứu thuộc trung tâm Asia Centre tại Paris.

RFI : Kính chào Isabelle Feng, câu hỏi đầu tiên là bà đánh giá thế nào thượng đỉnh Bắc Kinh tuần qua. Trước hội nghị, trong bài tham luận đăng trên trang nhà của trung tâm nghiên cứu Asia Centre bà đã xem đây là một « thất bại được báo trước » khi Liên Hiệp Châu Âu đòi « cân bằng lại » quan hệ về kinh tế, về thương mại với Trung Quốc ?

Isabelle Feng : « Ngay từ trước hội nghị hôm 24/07/2025, trên báo chí, các nhà phân tích đồng loạt cho rằng thượng đỉnh lần này không mang lại điều gì cụ thể. Và quả là như vậy. Rõ ràng là Bruxelles chẳng được gì khi cử phái đoàn đến Bắc Kinh. Sự kiện tuần trước chỉ là cơ hội chứng minh chính sách tuyên truyền của chủ tịch Trung Quốc rất hiệu quả. Báo chí ở Bắc Kinh nhấn mạnh rằng phái đoàn của Liên Hiệp Châu Âu đã vượt 10.000 cây số sang Trung Quốc – đây là cách nói để nhất mạnh rằng lãnh đạo châu Âu từ rất xa đến để được gặp ông Tập Cận Bình, để cho thấy người ta phải đến yết kiến ông. Các tờ báo chỉ tập trung vào những phát biểu của lãnh đạo Trung Quốc, và mãi đến tận cuối bài người ta mới nhắc qua một vài câu nói của chủ tịch Ủy Ban Châu Âu, Ursula von der Leyen nhưng đấy là những tuyên bố nhạt nhẽo… Về vấn đề Ukraina châu Âu không đạt được gì cả. Trên các hồ sơ về thuế nhập khẩu về ô tô điện cũng vậy. Vào lúc Liên Âu mong muốn các tập đoàn Trung Quốc chuyển giao công nghệ chế tạo bình điện cho ô tô thì phía Bắc Kinh đã chẳng nói năng gì. Cuối cùng tuyên chung chỉ đề cập đến hợp tác chống biến đổi khí hậu, giảm phát thải carbon.

Vì có nhắc đến vấn đề « cân bằng lại trong quan hệ giao thương kinh tế », hôm 09/07 bà von der Leyen đã có bài phát biểu và đưa ra một bản báo cáo với những lời lẽ cứng rắn và rất mạch lạc, đòi một mối quan hệ bình đẳng hơn giữa Bắc Kinh với Bruxelles. Nhưng khi nào mà còn chưa chuyển lời nói thành hành động, thì cũng không ăn thua gì cả. Hơn nữa ngay sau những tuyên bố của lãnh đạo châu Âu này thì một quan chức cao cấp của Bắc Kinh đã đáp lời bà Leyen bằng tiếng Hoa, rằng điều cần thiết hiện nay trong bang giao song phương là một sự 'cân bằng trong cách tư duy' của Bruxelles. Đây không hơn không kém là một lời thóa mạ Bắc Kinh ném vào mặt châu Âu và một sự khinh thường Bruxelles quá rõ rệt ».

Tử huyệt của Liên Âu : Một khối không đoàn kết

RFI : Hiện tại về công nghiệp cũng như trong nhiều lĩnh vực công nghệ mũi nhọn, Trung Quốc đã vượt trội hơn cả Liên Âu, sau 50 năm « bang giao » hữu hảo. Vừa là công xưởng cung cấp hàng rẻ cho thế giới, vừa nắm giữ những lá bài then chốt như đất hiếm, Trung Quốc có còn cần đến công nghệ và vốn đầu tư của châu Âu nữa hay không ? hay Bắc Kinh chỉ còn trông thấy ở đối tác này là một thị trường để giải quyết hàng không bán được sang Hoa Kỳ ?

Isabelle Feng : « Nhìn từ Bắc Kinh, Liên Âu có nhiều lá chủ bài trong tay nhưng Bruxelles không biết cách sử dụng hay không muốn khai thác những lợi thế đó trong quan hệ với Trung Quốc. Liên Hiệp Châu Âu là một khối 27 thành viên, với hơn 450 triệu dân và là một thị trường vừa lớn vừa có sức tiêu thụ cao. Về thương mại, Liên Âu mua hàng của Trung Quốc nhiều hơn là xuất khẩu sang nước này. Nhập siêu của Bruxelles với Bắc Kinh năm ngoái lên tới 300 tỷ đô la. Tức là Liên Âu trong thế mạnh vì nếu ngừng mua hàng của Trung Quốc là đẩy các nhà sản xuất của nước này vào thế kẹt. Vậy mà với tiềm lực kinh tế mạnh như vậy, Liên Âu lại không thể tạo ra một thế đối trọng với Trung Quốc. Ngoài ra, tuy là một khối nhưng lại không đoàn kết trước một đối tác và cũng là đối thủ như Bắc Kinh. Trung Quốc hiểu được điều đó từ lâu nay. Liên Âu cũng không khai thác được sức mua của mình để áp đặt luật thuế quan với lại Trung Quốc như điều mà Mỹ đang làm hiện nay. Châu Âu rõ ràng là người mua, có ví đầy tiền nhưng lại đi năn nỉ người bán là Trung Quốc : đây là một điều kỳ lạ ! »

RFI : Có rất nhiều lợi thế trong tay, mà đầu tiên hết là sức mua, là thị trường chung 450 triệu dân, là vốn đầu tư, là mạng lưới công nghiệp và sức sáng tạo của các nguồn nhân lực … tại sao Liên Âu không thể áp đặt một tiếng nói chung trong quan hệ với Bắc Kinh ?

Isabelle Feng : « Cần nhắc lại nguồn gốc của Liên Hiệp Châu Âu : ban đầu đây là một cộng đồng kinh tế. Chừng nào mà khối này vẫn chưa tìm được bản sắc riêng, chưa có chủ quyền thực thụ về quân sự và trong chính sách đối ngoại, thì Liên Âu sẽ không thể có chung một tiếng nói, dù là với Trung Quốc hay với Mỹ. Đồng thời, Liên Âu có một cấu trúc riêng, và rõ ràng là cơ chế đó không còn thích nghi với thế giới mới ngày nay. Hiện tại thế giới xoanh quanh ba trục chính là Bắc Kinh, Washington và Matxcơva. Châu Âu cố gắng khẳng định mình là cột trụ của thế giới nhưng vẫn chưa thành công.

(...) Tôi nhớ là năm 1964 khi Pháp công nhận Cộng Hòa Nhân Dân Trung Hoa của Mao Trạch Đông, thu nhập bình quân đầu người một năm của Châu Âu là 1.680 đô la, tại Trung Quốc là 80 đô la. Giờ đây Trung Quốc là nền kinh tế thứ hai toàn cầu. Trong khi đó các nước châu Âu nếu xé lẻ, thì không có trọng lượng gì cả so với Trung Quốc. Vì thế nên bắt buộc khối này phải đoàn kết với nhau. Nhưng đoàn kết đó lại không tạo ra sức mạnh cho khối này vì thực tế đây là một khối bị chia rẽ. Đây là một nghịch lý và cũng là nhược điểm của Liên Âu khi mà khối này cần nhất trí để có một lập trường mạnh mẽ cả với Hoa Kỳ lẫn Bắc Kinh. Chúng ta cũng biết rằng Bắc Kinh đang yếu thế vì thị tường Mỹ đang dần dần đóng cửa với hàng Trung Quốc, cho nên hàng Trung Quốc phải đổ sang thị trường châu Âu. Bởi vì ngoài Hoa Kỳ ra thì châu Âu là thị trường có sức mua hấp dẫn nhất. Làm thế nào để hàng hóa của châu Âu có thể cạnh tranh lại được so với hàng Trung Quốc khi mà lương công nhân Trung Quốc là 2 đô la một giờ ? »

RFI : Trong một số lĩnh vực khoa học và công nghệ mới, như bình điện cho ô tô, pin mặt trời hay trí tuệ nhân tạo, viễn thông … và không ít các tập đoàn Trung Quốc đang dẫn đầu. Một trong những đòi hỏi của Liên Âu trong mục tiêu « cân bằng hóa » quan hệ với Trung Quốc là chuyển giao công nghệ. Phản ứng của Trung Quốc ra sao ? Và trong quan hệ song phương cho những thập niên sắp tới, liệu Bruxelles còn có thể hợp tác với Trung Quốc trong những lĩnh vực nào ?

Isabelle Feng : « Vẫn còn những lĩnh vực đôi bên có thể hợp tác. Bruxelles mong muốn các doanh nghiệp Trung Quốc đầu tư vào châu Âu – chẳng hạn như trong lĩnh vực công nghệ chế tạo các bình điện cho ô tô và nhiều ngành công nghệ cao khác. Nhưng đồng thời Liên Âu cũng muốn các hãng Trung Quốc chuyển giao công nghệ, tức là Bruxelles cũng đặt điều kiện như Bắc Kinh 20 năm về trước. Châu Âu đòi Trung Quốc chuyển giao công nghệ. Nhưng Bắc Kinh phản bác điểm này và cho là đi ngược lại với các quy định của Tổ Chức Thương Mại Thế Giới. Hãy đợi xem liệu Bruxelles có đủ cứng rắn để áp đặt những điều kiện của mình với đối phương hay không khi biết rằng các doanh nghiệp Trung Quốc đang ráo riết đi tìm những bãi đáp mới.

Năm 2024 hơn 170 tỷ đô la đầu tư của các doanh nghiệp Trung Quốc rời khỏi hoa lục. Vào lúc môi trường ở Mỹ càng lúc càng kém thân thiện, các quy định nghiêm ngặt cản trở đầu tư Trung Quốc thì châu Âu là điểm đến lý tưởng. Vấn đề còn lại là Liên Hiệp Châu Âu có biết tận dụng lá bài này để mặc cả, để áp đặt luật chơi với Bắc Kinh hay không ».

RFI Việt ngữ chân thành cảm ơn Isabelle Feng, phó chủ nhiệm trung tâm nghiên cứu Á Châu Asia Centre, chuyên gia về kinh tế và quan hệ đối ngoại của Trung Quốc với Châu Âu và Hoa Kỳ.