Khu vực châu Á – Thái Bình Dương đang âm thầm trỗi dậy trở thành một trung tâm lớn về thương mại, kinh tế và công nghệ. Đi kèm với sự trỗi dậy lặng lẽ này là xu hướng ngày càng phi phương Tây hóa của khu vực, vào lúc mà trong bối cảnh quốc tế nhiều bất ổn, tầm ảnh hưởng của Châu Âu và Mỹ  không có còn như xưa.

Châu Á – Thái Bình Dương : Đầu tầu kinh tế, thương mại, công nghệ mới

Với một vùng duyên hải bao la, châu Á – Thái Bình Dương, trải dài từ Đông Á (gồm năm nước Bắc Triều Tiên, Hàn Quốc, Mông Cổ, Nhật Bản, Trung Quốc và đảo Đài Loan) đến Đông Nam Á (Brunei, Cam Bốt, Đông Timor, Indonesia, Lào, Malaysia, Miến Điện, Philippines, Singapore, Thái Lan và Việt Nam) trong khoảng từ 3-4 thập niên trở lại đây chiếm một vị trí quan trọng trong nền thương mại toàn cầu.

Theo số liệu do Ngân hàng Thế giới (World Bank) công bố, châu Á – Thái Bình Dương chiếm đến 60% GDP của toàn cầu và 66% tăng trưởng kinh tế thế giới, biến khu vực này thành một trung tâm công nghiệp và chuỗi dây chuyền sản xuất mới của thế giới, theo ghi nhận của tiến sĩ địa lý Emmanuel Véron, chuyên gia về Trung Quốc đương đại, thành viên Viện Nghiên cứu Pháp về Đông Á (IFRAE) trên làn sóng RFI Pháp ngữ (23/07/2025):

« Trong vòng 3-4 thập niên gần đây, toàn thế giới phần lớn phụ thuộc vào khu vực đi từ Đông Á mở rộng đến Đông Nam Á. Ngược lại, các thị trường lớn thống nhất, hợp nhất, như thị trường châu Âu, thị trường Bắc Mỹ rõ ràng là hoàn toàn bị gắn kết, với vùng duyên hải rộng lớn châu Á – Thái Bình Dương này. Về cơ bản, khu vực này là một trong những trung tâm công nghệ, thương mại và kinh tế lớn nhất thế giới ».

Châu Á – Thái Bình Dương cũng là khu vực tập trung đến một nửa trong số khoảng từ 30-40 các khu đô thị giầu có nhất của thế giới. Sự hình thành các mạng lưới thương mại và tài chính trong nội khối là những nguồn tăng trưởng thiết yếu cho các nước châu Á. Điều đó dẫn đến một hiện tượng mà chuyên gia địa chính trị Sophie Boisseau du Rocher*, Viện Quan Hệ Quốc Tế Pháp (IFRI), gọi là « tái tập trung và khu vực hóa » châu Á, một trong số các xu hướng địa chính trị quan trọng nhất của vùng.

Những thước đo thành công

Cùng chia sẻ « đặc điểm văn hóa chung » - nghĩa là tùy theo mức độ ảnh hưởng cũng như là cách diễn giải theo từng khu vực mà những nước này được kết nối với điều được gọi là « khối văn minh Hán hóa » -, và nhất là có một nền dân số trẻ (800 triệu người được sinh ra tính từ đầu thế kỷ XXI so với 66 triệu tại Mỹ và 60 triệu tại châu Âu), là những điều kiện chính tạo nên sự năng động cho khu vực.

Cũng theo nhà nghiên cứu Sophie Boisseau du Rocher, trả lời nhật báo Pháp Le Figaro ngày 09/07/2025, thành công của khu vực còn nhờ vào hai yếu tố : Thứ nhất là vai trò « hoạch định » của nhà nước, xác định các mục tiêu ưu tiên và vạch ra phạm vi hoạt động, từ việc nâng cấp chuỗi dây chuyền sản xuất, cải thiện chất lượng cơ sở hạ tầng hay chọn « thành phố thông minh » để thí điểm những chính sách công cụ thể xung quanh các dự án lớn. Tóm lại, Nhà nước chủ động can thiệp để phát huy vai trò của thị trường trong việc phân bổ nguồn lực và thúc đẩy phát triển, đặc biệt là về công nghiệp.

Yếu tố thứ hai là Giáo dục. Theo bà Du Rocher, mối liên hệ nhân – quả giữa sự phát triển kinh tế và trình độ giáo dục là rất rõ ràng. Đầu tư cho đào tạo (kể cả nguồn lực do nhà nước phân bổ), sức chi cho giáo dục của từng hộ gia đình là cao nhất trong toàn bộ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OCDE). Điều này giải thích vì sao các nước châu Á – Thái Bình Dương luôn đứng đầu trong bảng xếp hạng quốc tế.

Nhà địa lý học Emmanuel Véron lưu ý thêm rằng một trong động cơ chính cho sự trỗi dậy mạnh mẽ của châu Á – Thái Bình Dương « hiển nhiên là quyết định của đảng Cộng sản Trung Quốc cách nay bốn mươi năm tiến theo toàn cầu hóa, với các cuộc cải cách lớn về kinh tế và chắc chắn không phải là về chính trị của ông Đặng Tiểu Bình. Ông ấy nói rằng "chúng ta sẽ phải thực tiễn mở cửa dần lãnh thổ Trung Quốc cho toàn cầu hóa".

Theo xu hướng đó, Trung Quốc đã thay đổi bộ mặt vùng duyên hải đất nước theo mô hình công nghiệp hóa và ven biển hóa lãnh thổ mà các nền công nghiệp tiên tiến châu Á như Đài Loan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore hay Hồng Kông đã từng trải qua. Bước tiến công nghiệp này của Trung Quốc, đà đi lên thành cường quốc thương mại không những đã tạo nên một sức hút cho toàn bộ khu vực châu Á, trong đó Đông Nam Á giữ một vai trò đặc biệt, mà còn hình thành những mối liên kết phụ thuộc lẫn nhau rất mạnh mẽ với phần còn lại của thế giới. »

Những rủi ro bất ổn tiềm tàng

Cũng trên làn sóng RFI, chuyên gia Valerie Niquet thuộc Quỹ Nghiên cứu Chiến lược (FRS) nhìn nhận trọng lượng kinh tế của châu Á dẫn đến những hệ quả địa chính trị đáng kể. Một mặt, an ninh của châu Á – Thái Bình Dương « phụ thuộc vào sự ổn định của các nền kinh tế châu Âu ». Mặt khác, châu Á – Thái Bình Dương, tuy cực kỳ năng động, lại là một khu vực ẩn chứa nhiều bất ổn tiềm tàng.

Các tranh chấp lãnh hải ở Biển Đông giữa Trung Quốc với Việt Nam, Philippines ; căng thẳng ở Biển Hoa Đông giữa Nhật Bản và Trung Quốc, hay gần đây nhất là giữa Cam Bốt và Thái Lan, hay những căng thẳng trên bán đảo Triều Tiên, nguy cơ xung đột tại eo biển Đài Loan… vẫn tồn tại.

Sự trỗi dậy mạnh mẽ về quân sự của Trung Quốc, được cho là để phản đối thái độ hung hăng của phương Tây, còn là cách để Bắc Kinh áp đặt quyền chủ quyền trong các tranh chấp lãnh thổ, khẳng định tầm ảnh hưởng của mình đối với toàn vùng châu Á, khiến các nước trong khu vực lo lắng. Để đối phó, các nước trong vùng chạy đua tái vũ trang từ Nhật Bản, Hàn Quốc cho đến Việt Nam, Philippines…, nhằm phát triển các năng lực quân sự của riêng mình.

Châu Á có thể thay thế phương Tây ?

Dù vậy, câu hỏi đặt ra, với một thế mạnh kinh tế, thương mại và công nghệ như hiện nay, liệu rằng châu Á – Thái Bình Dương trong tương lai có thể đóng một vai trò địa chính trị tương đương như với Hoa Kỳ và Liên Hiệp Châu Âu trong nhiều cuộc đàm phán ngoại giao hay không ?

Về điểm này, nhà nghiên cứu Valérie Niquet, Quỹ Nghiên cứu Chiến lược, tác giả tập sách về « Ấn Độ - Thái Bình Dương, trung tâm mới của thế giới », trên làn sóng RFI nêu lên những hạn chế của vùng :

« Trước hết, đây không phải là một khối như khi nói về khối Phương Nam Toàn Cầu hay BRICS. Đây là tổng thể rất phụ thuộc lẫn nhau theo góc độ kinh tế. Ví dụ, Đông Nam Á đã được hưởng lợi rất nhiều từ sự tăng trưởng của Trung Quốc và tiếp tục được hưởng lợi từ điều đó.

Các nước Châu Á – Thái Bình Dương cũng đang phát triển theo hướng tự chủ hơn, ở những mức độ khác nhau tùy theo từng quốc gia. Nhưng đó không phải là khối châu Á chia sẻ cùng những giá trị, cùng những tham vọng, cùng mong muốn đóng một vai trò trên trường quốc tế.  

Và trong mọi trường hợp, hiện tại, ngay cả những quốc gia có ảnh hưởng nhất, tôi đang nghĩ đến Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, mà còn cả Nhật Bản hay thậm chí Hàn Quốc, cũng không đóng một vai trò quan trọng trên trường quốc tế trước những cuộc khủng hoảng lớn mà thế giới đang phải đối mặt ngày nay. »

Ngoài ra, tuy có mức độ phát triển kinh tế mạnh mẽ, khả năng một ngày nào đó các nước châu Á có thể hợp lực lại với nhau để cạnh tranh với phương Tây, đặc biệt là trong các vấn đề phát triển, hay tại các định chế quốc tế, vẫn là điều bất khả. Chuyên gia về châu Á Valérie Niquet nhận định điều đó không có thể xảy ra, trừ khi có những diễn biến chính trị lớn tại Trung Quốc.

Bà giải thích : « Ngày nay, chế độ Trung Quốc cần đến những căng thẳng này với các nước láng giềng để cố gắng hợp pháp hóa chính mình, kể cả với chính người dân trong nước. Tất cả những điều này là nhằm ngăn cản bất kỳ sự "hợp nhất" thực sự nào (…) Trong mọi trường hợp, hiện tại, đây là một điểm cản trở và còn quá nhiều bất ổn đè nặng lên tương lai Trung Quốc, và do vậy lên tương lai của toàn vùng châu Á. Thế nên, tôi tin rằng giả thuyết này còn xa mới đạt được ».

Nhưng châu Á có khả năng « qua mặt » Phương Tây !

Dù vậy, trong tập sách mới « Châu Á – Thái Bình Dương, trung tâm mới của thế giới », chuyên gia Sophie Boisseau du Rocher viết cùng với cựu đại sứ Pháp tại Miến Điện Christian Lechervy, đưa ra một giả thuyết khá thú vị, theo đó, Châu Á đang trên đà « phi phương Tây hóa ». Trên đài RFI Pháp ngữ ngày 09/02/2025, nữ chuyên gia Pháp giải thích :

 « Điều đó có nghĩa là ngày càng ít cần đến các kênh phương Tây để phát triển. Trên thực tế, chúng tôi bắt đầu từ một sự quan sát. Christian Lechervy và tôi bắt đầu nghiên cứu khu vực này cách đây 35-40 năm.

Điều thực sự đã thay đổi là các đối tác phương Tây từng là tâm điểm cuộc chơi, là trung tâm của những ảnh hưởng của 35 năm về trước, thì ngày nay họ chỉ còn là bên lề. Châu Á đang ngày càng tự kết nối và ngày càng bị thúc đẩy bởi động lực riêng của mình.

Và do vậy có một rủi ro thực sự ở đây bởi vì điều này thách thức các lập trường truyền thống của chúng ta, hiển nhiên là các lập trường kinh tế, mà còn cả các quan điểm ngoại giao hoặc chính trị. Ngày nay, Châu Á Thái Bình Dương có tiềm năng trở thành một giải pháp thay thế đáng tin cậy cho mô hình phương Tây. Điều này rõ ràng không hề đúng cách đây ba mươi năm. »

Những động lực này của châu Á càng được thúc đẩy nhanh hơn kể từ khi Donald Trump trở lại Nhà Trắng. Cuộc chiến thuế quan toàn cầu còn khẳng định hơn nữa sự mất niềm tin của các nước trong vùng đối với Mỹ, bất kể là đồng minh hay đối tác. Sophie Boisseau du Rocher nhận định tiếp :

« Chúng ta có thể thấy sự chuyển đổi âm thầm này của khu vực Châu Á - Thái Bình Dương đang khiến tổng thống Mỹ phải suy nghĩ. Các nước châu Á cũng nghĩ rằng hiện tượng Trump không phải là hiện tượng mới. Về cơ bản, hiện tượng này là hiện thân của Donald Trump và ông thúc đẩy xu hướng đã diễn ra ở Đông Á kể từ Chiến tranh Việt Nam.

Kể từ cuộc chiến đó, Hoa Kỳ đã hành động đơn phương. Thậm chí khi có những vị tổng thống khá ủng hộ việc hợp tác với khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, và tôi đặc biệt nghĩ đến Obama và sự thay đổi chính sách nổi tiếng của ông, thì nói một cách cụ thể, ông không làm gì cho khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Hoa Kỳ đã đưa ra bài phát biểu hoành tráng mà không đảm bảo được sự ổn định trong khu vực.

Những gì các đồng nghiệp châu Á của tôi nói ngày nay là các phát biểu của Mỹ không còn đủ nữa. Tổng thống Biden đã bốn lần tuyên bố Hoa Kỳ sẽ bảo vệ Đài Loan. Cuối cùng, các nước Đông Á không hoàn toàn chắc chắn về cam kết của Hoa Kỳ đối với Đài Loan và do đó họ cũng phải đưa ra các lựa chọn khác ! »