Năm nay, 2025, hai nước Vatican và Cộng hòa Hồi giáo Iran kỷ niệm 70 thiết lập quan hệ bang giao. Trong một bài phỏng vấn đăng trên nhật báo Công giáo Ý Avvenire ngày 05/02/2025, đại sứ Iran bên cạnh Toà Thánh, Mohammad Hossein Mokhtari, cho biết « sẽ là vinh dự lớn lao khi được chào đón Đức giáo hoàng đến Teheran. »

Điều này, cũng được hồng y người Bỉ, Dominique Mathieu, tổng giám mục Téhéran-Ispahan từ 2021, nêu lên trong một bài phỏng vấn đăng trên tuần san Dimanche của Bỉ, 09/02/2025, « Đức thánh cha chắc chắn mong muốn được đến Iran ». Liệu điều này có khả năng diễn ra hay không ? Thực hư mối quan hệ giữa Vatican và Iran là gì ?

Mối quan hệ bền vững lâu dài

Nếu điều này xảy ra thì sẽ không bất ngờ do mối quan hệ ngoại giao lâu dài giữa một nước Cộng hòa Hồi giáo và một quốc gia ki-tô giáo toàn tòng.

Thực sự, Toà Thánh đã có quan hệ ngoại giao đầy đủ với Iran từ năm 1954, mặc dù các mối liên hệ đã có từ thời vua Abbas Đại Đế ở thế kỷ XVI. Mối quan hệ chính thức được thiết lập giữa Đức giáo hoàng Piô XII và Shah (vua) Mohammad Reza Pahlavi, người đã thành lập chế độ quân chủ chuyên chế ở Iran. Chính ông đã lãnh đạo đất nước gọi là Nhà nước Đế Quốc Iran.

Mối quan hệ ngoại giao này luôn được duy trì mà không hề bị cắt đứt hay ngưng trệ dù Iran có trải qua cuộc cách mạng Hồi giáo thay đổi cả chế độ vào năm 1979. Cuộc cách mạng này đã chuyển đổi thể chế quân chủ của Iran thành một nhà nước Cộng hòa Hồi giáo, mà lãnh tụ tôn giáo mới là người thực sự nắm quyền.

Sau cuộc Cách mạng Hồi giáo 1979, một số người theo chủ nghĩa chính thống (fondamentalisme) muốn cắt đứt quan hệ với Tòa Thánh vốn đã có từ lâu. Tuy nhiên, lãnh tụ tối cao Khomeini đã phản đối. Theo như đại sứ đầu tiên của Cộng Hòa Hồi giáo tại Vatican, Sayyid Hadi Khosrowshahi, chính giáo chủ Khomeini đã gởi cho ông những thông điệp để chuyển đến Đức Gioan Phaolô II, người vừa được bầu lên vào thời điểm đó. Thông điệp mang nội dung hòa bình và lời mời chung sống với các ki-tô hữu.

Iran đã luôn đầu tư mạnh mẽ vào mối quan hệ với Toà Thánh. Sự đầu tư này không chỉ mang màu sắc chính trị mà Iran còn tìm thấy nơi Toà Thánh sự tương đồng về chiều kích tâm linh tôn giáo.

Mới đây, bộ trưởng Văn Hóa Iran đã hiện diện tại lễ an táng của Đức Phanxicô và lễ nhậm chức của Đức Lêô XIV. Ông đã chuyển tới đức tân giáo hoàng thông điệp của tổng thống Iran nhấn mạnh đến niềm tin lâu đời của Iran vào các nguyên tắc thống nhất của các tôn giáo lớn trên thế giới : Các tôn giáo đều bắt nguồn từ một chân lý duy nhất – chân lý kêu gọi nhân loại hướng đến phẩm giá, lòng trắc ẩn và hòa bình.

Đức Lêô XIV đã ca ngợi chiều sâu lịch sử và văn hóa của người dân Iran, lưu ý rằng khi đức tin được thể hiện thông qua sự tôn trọng và đối thoại, « nó có sức mạnh biến đổi thế giới ».

Sự chung sống của các tôn giáo

Người dân Iran đã quen với sự chung sống giữa các tôn giáo. Người ki-tô hữu là một trong ba nhóm thiểu số được Hiến pháp Iran công nhận, cùng với người Do Thái giáo và người theo đạo Zoroaster (Bái hỏa giáo). Những đại diện của ba tôn giáo này tại Quốc hội Iran có quyền tham gia vào các phiên họp và có ý kiến ngay cả với những vấn đề nhạy cảm về an ninh quốc gia.

Những thánh đường Công giáo cổ là những di sản văn hóa quốc gia. Kinh thánh Ki-tô giáo được dịch sang tiếng Ba Tư và các bản văn ki-tô giáo được giảng dạy và nghiên cứu. Tuy nhiên, việc truyền giáo giữa các tín đồ của các tôn giáo lại là vấn đề khác, hay vấn đề ép buộc cải sang Hồi giáo hay Công giáo cũng là một vấn đề hoàn toàn không liên quan với nhau.

Người Hồi giáo Iran đa số thuộc hệ phái Shia và một thiểu số Sunni. Thế nên, ngay trong nội bộ, lãnh tụ tối cao đã thành lập các trường đại học để khuyến khích đối thoại. Hiến pháp Iran ghi nhận mọi quyền con người liên quan đến luật Kinh Coran, tức là luật pháp có nguồn gốc tôn giáo. Tuân thủ luật pháp như một hình thức thi hành tôn giáo. Điều này có thể giải thích cho việc :

- Bài Hồi giáo là kết quả của những quan điểm sai lầm. Hồi giáo bị thu hẹp lại thành những nhóm bạo lực nhỏ. Họ giải thích kinh Coran theo cảm tính. Hồi giáo là một tôn giáo có chiều kích từ bi mạnh mẽ. Chính những nhóm này đang bị những người Hồi giáo chân chính xua đuổi. Và niềm tin đích thực phải được truyền đạt cho thế hệ trẻ.

- Những người trẻ đang dần xa rời đức tin tôn giáo. Đó là vấn nạn chung, không chỉ nơi Hồi giáo mà cả nơi các tôn giáo khác. Mà vấn nạn này lãnh tụ Hồi giáo Iran mong muốn chia sẻ với người đứng đầu giáo hội Công giáo.

Đối thoại Iran và Vatican được hình thành từ bao giờ ?

Việc thiết lập sự đối thoại này đã được thực hiện từ lâu. Năm 1985, trong khi cuộc chiến Iran-Irak tàn khốc đang diễn ra, Iran đã mời nhà thần học phương Tây đầu tiên, linh mục Công giáo người Thụy Sỹ, Hans Küng, đến để trao đổi quan điểm với những người đồng cấp Hồi giáo.

Küng đã rất ấn tượng khi thấy các giáo sĩ, quan chức Nhà nước và thậm chí cả các thành viên của gia đình giáo chủ tối cao lúc bấy giờ là Ayatolla Ruhollah Khomeini tham dự. Ông đã viết vào thời điểm đó: « Thay vì tranh chấp, hãy đối thoại. Đây là cụm từ đáng kinh ngạc mà tôi nghe thấy ở Teheran. Tôi tin rằng đối thoại chủ yếu có động cơ tôn giáo và sẽ đơm hoa kết trái. »

Cuộc đối thoại này vẫn tiếp tục. Từ năm 1995, Tổ chức Văn hóa và Quan hệ Hồi giáo của Iran và Hội đồng Giáo hoàng về Đối thoại liên tôn của Vatican vẫn đều đặn gặp gỡ hội thảo mỗi 2 năm.

Không chỉ với Giáo hội Công giáo, với khoảng 300.000 tín đồ tập trung ở Ispahan, nguyên là thủ đô của Iran, Hồi giáo Iran còn đối thoại với cả thiểu số Chính thống giáo Hy Lạp. Từ 1992, các giáo sĩ dòng Shia đã tổ chức cuộc họp liên tôn đầu tiên tại Athens với Giáo hội Chính thống giáo Hy Lạp. Các nhà tư tưởng Iran ngưỡng mộ giáo hội Chính thống giáo đã duy trì các giá trị và bản sắc truyền thống trước sự toàn cầu hóa của phương Tây.

Hợp tác tôn giáo này còn được thể hiện qua sự can thiệp vào năm 2011 của giám mục Anh giáo John Bryson Chane và Hồng y Theodore McCarrick trong cuộc đàm phán thả hai người đi bộ đường dài người Mỹ bị Iran bắt giữ từ 2009 với cáo buộc làm gián điệp.

Trung gian chính trị

Có 3 lý do cơ bản để mối quan hệ giữa Teheran và Vatican trở nên gần gũi và có thể trở thành cầu nối cho những mối tương quan khác.

Trước tiên, tầng lớp lãnh đạo của Iran không chỉ được thúc đẩy bởi Realpolitik, tức là thực thi những đường lối chính trị thực dụng trước mắt, như thắng cử mà không có đường lối hay ý thức hệ chính trị của một đảng. Những nhà lãnh đạo Iran hoạt động trong sự pha trộn tâm lý và văn hóa mà trong đó niềm tin tôn giáo đóng vai trò quan trọng. Đó là điều mà các nhà lãnh đạo phương Tây không thể hiểu được vì khái niệm tách biệt giữa Nhà nước và Giáo hội. Tuy nhiên, giáo hoàng và những người cộng tác của ngài có thể gặp gỡ với những nhà lãnh đạo Iran ngay trên chính lãnh địa này, nơi mà họ tìm thấy một vũ trụ chung về các niềm tin thiêng liêng và thần học.

Thứ hai, đó là sự chia rẽ giữa các phái Hồi giáo, mà lớn nhất là hệ phái Shia và Sunni, có thể được xem tương đương với sự chia sẽ giữa Công giáo và các hệ phái Tin Lành hay Chính thống giáo. Và việc đi tìm sự hợp nhất cho sự chia rẽ của các tin đồ cùng tin thờ một Thượng đế là vấn đề mà những người trong cuộc mới hiểu rõ và chia sẻ với nhau.

Thứ ba, xét về mặt chính sách, Iran và Vatican dưới thời Đức Phanxicô có nhiều khía cạnh tương đồng. Đó là cả hai đều mong muốn một trật tự thế giới đa phương hơn, không còn bị các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, thống trị. Đức Phanxicô là người ủng hộ chính cho liên minh BRICS, trong đó Iran là một trong sáu thành viên mới thành lập, và giáo hoàng có thể được tin tưởng sẽ tiếp tục khuyến khích BRICS trở thành một đối trọng kinh tế và chiến lược thực sự trong các vấn đề toàn cầu.

Vấn đề hạt nhân và Syria

Đối với Vatican, Syria là nơi có cộng đoàn Công giáo lớn nhất ở vùng Cận Đông. Đó là lý do tại sao từ năm 2013, Đức Phanxicô đã can thiệp vào Syria khi tổng thống Assad có thể đã sử dụng vũ khí hóa học chống lại chính người dân của mình. Vào tháng Chín năm đó, Đức Phanxicô đã kêu gọi một ngày cầu nguyện toàn cầu cho Syria khi tình hình nước này ngày càng hỗn loạn.

Bên cạnh việc cầu nguyện, Vatican đã trình bày tóm tắt lập trường cho khoảng 70 vị đại sứ bên cạnh Tòa Thánh rằng một sự can thiệp sẽ chỉ làm trầm trọng thêm xung đột và cần phải tìm kiếm một giải pháp hòa bình. Đức Phanxicô cũng đã viết thư cho các thành viên của G20, khi đó đang nhóm họp ở Nga, lập luận rằng một sự can thiệp quân sự là vô ích. Khi đó Hoa Kỳ đã chọn không can thiệp và thay vào đó, chuyển kho vũ khí hóa học của Assad cho một tổ chức quốc tế. Hành động này cũng kéo Vladimir Putin vào cuộc nhằm bảo vệ những người ki-tô giáo và trong các nỗ lực cung cấp viện trợ nhân đạo.

Iran đã bày tỏ sự ngưỡng mộ trước các nỗ lực của Tòa Thánh trong việc ngăn chặn các cuộc không kích vào Syria. Còn đối với Vatican, Iran là một bên không thể thiếu trong việc chấm dứt xung đột ở Syria.

Vatican là thành viên sáng lập của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế và từ lâu cũng đã ủng hộ thỏa thuận hạt nhân của Iran, coi đây là con đường hướng tới việc sử dụng công nghệ hạt nhân vì mục đích hòa bình. Khi Hoa Kỳ từ bỏ thỏa thuận dưới thời chính quyền Trump vào năm 2018, nhóm ngoại giao của Tòa Thánh đã thể hiện rõ sự phản đối.

Những mối quan hệ lịch sử dựa trên tôn giáo và quan điểm chung về Syria đã dẫn đến một liên minh chính trị hoàn toàn về thỏa thuận hạt nhân. Trong quá khứ, vào tháng 4/2014, đã từng có một phái đoàn từ Hội đồng giám mục Hoa Kỳ gặp Hội đồng tối cao của các giáo chủ Chủng viện Qom của Iran. Hai bên đã đạt được lập trường chung chống vũ khí hạt nhân và vũ khí giết người hàng loạt. Trong quá trình gặp gỡ này, các giám mục Hoa Kỳ luôn tham khảo ý kiến từ Vatican.

Thế nên, trong các vấn đề của vùng Trung Cận Đông, Vatican muốn giúp tạo động lực cho một tiến trình hòa bình tôn trọng vai trò của Iran và họ coi Téhéran là một bên tham gia không thể thiếu, sẵn sàng bảo vệ các nhóm tín ngưỡng mà cho đến nay các chính phủ phương Tây phần lớn không bảo vệ được.

Tương đồng trước những vấn đề tôn giáo chung

Trong khi, các lãnh tụ của Iran sẵn sàng nhận điện thoại từ Vatican trong các sự kiện quan trọng, chẳng hạn như tân tổng thống Masoud Pezeshkian đã điện đàm với hồng y Pietro Parolin, quốc vụ khanh Tòa Thánh ngay sau khi thắng cử. Thường các nguyên thủ quốc gia thích tránh né các cuộc gọi chứa đầy nội dung giáo huấn đạo đức từ Vatican.

Đó không chỉ vì phép lịch sự ngoại giao của hai nước có mối quan hệ lâu dài, mà họ còn có sự tương đồng. Cả hai quốc gia đều được điều hành bởi một hàng giáo sĩ tôn giáo. Và họ đều nhìn thấy mối nguy của sự xuống cấp về mặt đạo đức nơi các thế hệ trẻ. Sự thiếu đi một bệ đỡ về mặt tinh thần trong một thế giới biến chuyển nhanh chóng và cần phải khẩn cấp cần đến những giải pháp cho vấn đề này.

Còn đối với người Việt nói chung, và người ki-tô giáo nói riêng, ngôi mộ của người sáng lập ra chữ quốc ngữ được tìm thấy ở Ispanhan. Linh mục Alexandre de Rhodes hay cha Đắc Lộ (1591-1660) sau sứ mạng truyền giáo ở Việt Nam, ngài được phái đến Ispahan lúc đó là thủ đô của nước Ba Tư. Và qua đời tại đây.