Tại Hội nghị Khí hậu lần thứ 30 của Liên Hiệp Quốc COP30 được tổ chức tại Belem Brazil giữa tháng 11/2025, vấn đề « chuyển đổi công bằng » sang nền kinh tế xanh trở thành một yêu sách phổ biến. Ngay từ những ngày đầu hội nghị COP30, khắp các hội trường, người ta có thể thấy các nhà hoạt động xã hội đeo huy hiệu mang dòng chữ « BAM ».

Giai điệu BAM được các nhà hoạt động xướng lên để thu hút sự chú ý của công chúng. Dòng chữ BAM cũng có mặt khắp nơi trên đường phố, trong các cuộc tuần hành của xã hội dân sự, của các cộng đồng thổ dân, những người tranh đấu vì môi trường, khí hậu đến từ khắp nơi trên thế giới. BAM, chữ viết tắt của Cơ chế Hành động vì Chuyển đổi công bằng toàn cầu Belem (Belém Action Mechanism for a Global Just Transition), được coi là khẩu hiệu hành động của những người ủng hộ công lý khí hậu tại COP30. 

« Chuyển đổi công bằng » là gì ?

Vậy chuyển đổi công bằng cụ thể có ý nghĩa gì ? Selma Huart, thuộc tổ chức quốc tế Oxfam chi nhánh tại Pháp, phụ trách cổ vũ chống các bất bình đẳng về khí hậu, giải thích :

« Chuyển đổi công bằng nghĩa là thay đổi mô hình kinh tế hiện nay, để hướng tới rời bỏ các nhiên liệu hóa thạch, bảo vệ đa dạng sinh học, đồng thời phân bổ công bằng những nguồn lực và lợi ích có được từ quá trình chuyển đổi này. Ý tưởng chính ở đây là, nếu bạn càng có nhiều quyền lực để hành động, bạn càng nên đóng góp nhiều hơn, còn nếu bạn là người dễ bị tổn thương, bạn càng cần được bảo vệ nhiều hơn. Ví dụ như, nếu một công ty dầu mỏ lớn kiếm được hàng tỷ đô la lợi nhuận, đồng thời lại góp phần đáng kể vào việc làm Trái đất nóng lên, thì đúng là họ nên đóng góp nhiều hơn vào việc tài trợ cho quá trình chuyển đổi sinh thái. Ngược lại, nếu một người dễ bị tổn thương sống trong một tòa nhà kém hiệu quả về năng lượng và bị ảnh hưởng nghiêm trọng hơn bởi các hậu quả của biến đổi khí hậu, thì đúng là họ cần phải được bảo vệ. »

Mở rộng ý nghĩa : Từ quyền lợi của người lao động đến công lý khí hậu…

Khái niệm chuyển đổi công bằng liên quan đến sinh thái bắt nguồn từ phong trào bảo vệ người lao động Bắc Mỹ trong thập niên 1970. Giới nghiệp đoàn đòi hỏi là người lao động làm việc trong các ngành công nghiệp gây ô nhiễm phải đóng cửa, cần được đền bù, hỗ trợ. Đại diện tổ chức Oxfam France cho biết thêm về sự mở rộng ý nghĩa của « chuyển đổi công bằng » :  

Khái niệm chuyển đổi công bằng bắt nguồn từ phong trào nghiệp đoàn bảo vệ người lao động. Vào thời điểm đó, việc đóng cửa các mỏ, dẫn đến việc sa thải, đã khiến các nghiệp đoàn lo lắng. Giới nghiệp đoàn đã lên án quá trình chuyển đổi này là bất công và đề xuất các giải pháp để bảo đảm rằng quá trình chuyển đổi sinh thái sẽ không chống lại người lao động, mà sẽ có lợi cho họ. Giờ đây, ý tưởng này được mở rộng. Chuyển đổi công bằng không chỉ có nghĩa là bảo vệ người lao động mà còn bảo vệ người dân và vùng lãnh thổ dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu. Chuyển đổi công bằng trở thành một vấn đề quốc tế. »

• Đọc thêm - COP30 : Trung Quốc gia tăng áp lực với các nước giàu trong việc đóng góp tài chính khí hậu

« Chuyển đổi công bằng » dần dần vượt xa ý nghĩa bảo vệ quyền lợi của những người lao động bị sa thải. Năm 2009, tại Hội nghị Khí hậu của Liên Hiệp Quốc ở Copenhagen (COP15), Liên hiệp các nghiệp đoàn quốc tế ITUC (International Trade Union Confederation) đã đề xuất với Liên Hiệp Quốc gắn liền « chuyển đổi công bằng » với một hiệp ước có tầm vóc về khí hậu, hướng đến một nền kinh tế ít sử dụng năng lượng hóa thạch.  

10 năm Hiệp định Paris: « Chuyển đổi công bằng » bị coi nhẹ trong Hành động Khí hậu

Trong một thời gian dài, các hội nghị khí hậu của Liên Hiệp Quốc tập trung vào việc hướng đến giảm năng lượng hóa thạch, trung hòa về khí thải gây hiệu ứng nhà kính, mặt xã hội nói chung và các hậu quả nói riêng của chính sách khí hậu bị gạt ra bên lề. Đến năm 2015, tại hội nghị ở Paris, khi cộng đồng quốc tế đúc kết được Hiệp định về khí hậu (COP21), vấn đề « chuyển đổi công bằng » chỉ dừng ở chỗ : cộng đồng quốc tế đồng ý « xem xét các yêu cầu cấp thiết của việc chuyển đổi công bằng với người lao động và tạo ra việc làm tử tế và có chất lượng, phù hợp với các ưu tiên phát triển của đất nước » (Lời nói đầu của Hiệp định).

Vấn đề « chuyển đổi công bằng » bước vào bàn đàm phán kể từ Hội nghị khí hậu tại Ba Lan năm 2018 (COP24). Tại COP27 ở Ai Cập và COP28 ở Các tiểu vương quốc Ả Rập Thống Nhất, vấn đề tiếp tục được đưa ra đối thoại, nhưng không có thỏa thuận nào được đúc kết.

Lời hứa suông, những chuyển đổi bất công, « chủ nghĩa thực dân khí hậu »... 

Theo giới bảo vệ môi trường, kể từ Hiệp định Paris 2015, mỗi lần hội nghị về khí hậu là một lần các nhà lãnh đạo lại nhắc lại điệp khúc về chuyển đổi sinh thái chỉ có thể thành công nếu đi liền với những chính sách công bằng với người lao động, với dân cư các khu vực bị ảnh hưởng do tác động môi trường, do chuyển đổi mô hình kinh tế. Nhưng tình hình đã không mấy thay đổi.

Ngay trước thềm COP30, hiệp hội quốc tế ActionAid International công bố một báo cáo về chuyển đổi công bằng, cuộc chiến khí hậu và vấn đề tài chính (Climate Finance for Just Transition: How the Finance Flows / Tài chính cho chuyển đổi công bằng : Dòng tiền được đầu tư như thế nào), cho thấy chỉ có 3% viện trợ khí hậu quốc tế được dành cho các cộng đồng đang chuyển đổi. Báo cáo dựa trên các dự án giảm khí thải, do hai quỹ khí hậu đa phương lớn nhất thế giới đầu tư (với 178 dự án từ Quỹ Khí hậu Xanh do Liên Hiệp Quốc hậu thuẫn và 466 dự án từ Quỹ Đầu tư Khí hậu, do Ngân hàng Thế giới và các ngân hàng phát triển khu vực thành lập). Ông Bert De Wel, điều phối viên chính sách khí hậu toàn cầu của Liên hiệp các nghiệp đoàn quốc tế ITUC, nhận định:  dữ liệu cho thấy « tài chính khí hậu được quyết định bởi nhu cầu của các nhà đầu tư thay vì những người bị ảnh hưởng bởi tình trạng khẩn cấp ».

• Đọc thêm : Khai thác đất hiếm : Mặt trái của công nghệ chuyển đổi năng lượng

Bên cạnh việc tài chính khí hậu cho « chuyển đổi công bằng » không đến với người lao động, một vấn đề nghiêm trọng khác là quá trình được quảng bá là chuyển sang nền kinh tế xanh, chuyển sang năng lượng tái tạo hướng đến giảm phát thải, trên thực tế đang gây ra những tổn thất trầm trọng về môi trường và con người, đặc biệt ở các nước phương Nam. Đơn cử một ví dụ về lithium, thường được gọi là « vàng trắng » rất cần để sản xuất bình điện cho ô tô, là nơi mà châu Mỹ Latinh chiếm gần một nửa trữ lượng thế giới, nhưng các công ty khai thác địa phương sẽ chỉ giữ lại 0,02 euro cho mỗi euro giá trị hàng hóa thành phẩm. Chưa kể đến việc môi trường bị tàn phá, sức khỏe người lao động và dân cư tại chỗ bị ảnh hưởng nặng nề. Đây là thực tại mà một số tổ chức như Oxfam lên án là quá trình « chuyển đổi bất công », chỉ phục vụ cho lợi ích của một thiểu số rất nhỏ, và gọi đó là « chủ nghĩa thực dân khí hậu (colonialisme climatique) ».

Mạng lưới dân sự quốc tế thúc đẩy BAM, hơn 130 nước phương Nam hưởng ứng

« Chuyển đổi công bằng » sang kinh tế xanh, điều cấp bách và là nhân tố căn bản quyết định cuộc chiến khí hậu có thành công hay không, đã rất bị coi nhẹ trong hành động khí hậu quốc tế. Trong bối cảnh giới bảo vệ môi trường, giới bảo vệ quyền lợi người lao động bị đẩy vào chân tường, dường như đã có một nỗ lực vượt bậc. Kể từ đầu năm nay, mạng lưới lớn nhất trong lĩnh vực khí hậu Climate Action Network International (CAN) đã quyết liệt vận động cho việc thông qua tại Hội nghị COP30 ở Belem, Brazil, « Cơ chế Hành động vì Chuyển đổi công bằng toàn cầu Belem » (BAM). 

Tại dịp hội nghị ngay trong đại ngàn Amazon, lá phổi của hành tinh, đã có không khí đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu. Ngày 10/11, hơn 1.000 tổ chức - nghiệp đoàn, nữ quyền, thanh niên, cộng đồng bản địa, nông dân nhỏ, luật sư môi trường, v.v. — từ 100 quốc gia, đã công bố một bức thư ngỏ « gửi tất cả các quốc gia thành viên » của Hội nghị Khí hậu Liên Hiệp Quốc, kêu gọi biến « lý tưởng chuyển đổi công bằng thành hiện thực ». Cơ chế Hành động BAM, do CAN đề xướng, là nội dung chính. Ngày 11/11, yêu sách BAM nói trên đã được nhóm G77+Trung Quốc, gồm 133 quốc gia phương Nam và Trung Quốc, ra tuyên bố ủng hộ.

Thách thức số 1 : Trả lãi nợ, gọng kìm siết chặt các nước phương Nam

Để biến « chuyển đổi công bằng » sang kinh tế xanh thành hiện thực, vấn đề tài chính là số một. Trả lời RFI, ông Mathieu Paris, phụ trách về vấn đề nợ của CCFD Terre solidaire, Hiệp hội hỗ trợ những cộng đồng dễ bị tổn thương nhất chống lại các bất công, nêu bật vấn đề nhức nhối này : « Năm 2024, các quốc gia Nam Bán Cầu đã phải dùng hơn 900 tỷ đô la để trả lãi cho các khoản nợ. Giờ đây, chúng ta đang nói về 300 tỷ đô la tiền tài trợ cho khí hậu, nhưng một phần lớn số tiền này sẽ lại chỉ được sử dụng để trả nợ chứ không được đầu tư vào cuộc chiến khí hậu ».

Chuyển đổi mô hình năng lượng là một trong ba lĩnh vực chính của cuộc chiến khí hậu. Hai lĩnh vực còn lại là đầu tư để thích nghi với biến đổi khí hậu và để đền bù các tổn thất, thiệt hại không thể vãn hồi cho các nạn nhân. Với cả hai lĩnh vực nói trên, bất công đang ngự trị. Để thích ứng với biến đối khí hậu, cần đến ít nhất 1.300 tỉ đô la/năm, tại COP29 năm ngoái, các nước phát triển mới chỉ chấp nhận chi ra 300 tỉ đô la, và đây mới chỉ là lời hứa. Quỹ đền bù tổn thất được chính thức thành lập là điều đáng hoan nghênh, nhưng cho đến nay mới chỉ có cam kết vài chục triệu đô la, trong lúc tổn thất được ghi nhận là nhiều trăm tỉ/năm, và con số sẽ còn tăng vọt do Trái đất nóng lên nhanh chóng.

Không thể « chuyển đổi công bằng » nếu không từ bỏ than-dầu-khí

Trong lúc tiền rất thiếu cho cuộc chiến khí hậu, tiền vẫn được tiếp tục rót ồ ạt vào các ngành năng lượng hóa thạch. Tổng thống Brazil, quốc gia chủ nhà COP30, nêu bật bất công ghê gớm này : khi dòng tiền hiện tại « không tôn trọng các nguyên tắc phát triển bền vững », « năm ngoái, 65 ngân hàng lớn nhất thế giới đã cam kết đầu tư 869 tỷ đô la cho ngành dầu khí », « việc chi cho vũ khí chống khí hậu gấp đôi số tiền chi cho cuộc chiến vì khí hậu, đang mở đường cho thảm họa khí hậu ».

Chuyên gia về khí hậu người Brazil, ông Marcio Astrini, tổng giám đốc Đài Quan sát Khí hậu, nhấn mạnh đến việc để đạt được mục tiêu chuyển sang nền kinh tế xanh, việc « loại bỏ nhiên liệu hóa thạch » cần tạo đột phá ngay tại COP30. Trả lời ban tiếng Brazil đài RFI, đầu tuần lễ thứ hai của COP30, ông nhấn mạnh:

« Chúng ta sẽ có một tuần lễ làm việc, khi các nhà hoạch định chính sách chủ chốt tham gia các cuộc thảo luận với một chương trình nghị sự phong phú, mang hy vọng là sẽ có được một tuyên bố chung về những điểm quan trọng nhất, nhưng cần luôn ghi nhớ rằng : Hội nghị này chỉ thực sự tạo nên sự khác biệt, thực sự đặc biệt, nếu nó thúc đẩy vấn đề loại bỏ nhiên liệu hóa thạch. Đây là trọng tâm của chương trình nghị sự về khí hậu, bởi đây là nguyên nhân của ba phần tư cuộc khủng hoảng khí hậu. Và chính về vấn đề này, chúng ta cần một phản ứng mạnh mẽ và có phối hợp từ các nước ».

Tinh thần « Mutirão » Brazil trong bối cảnh quốc tế chia rẽ trầm trọng

Hội nghị khí hậu COP30 tại Belem, Brazil, đang diễn ra. « Chuyển đổi công bằng » là kết tinh đòi hỏi của đông đảo các nước và xã hội dân sự toàn cầu. Theo một số nhà quan sát, cho đến đầu tuần lễ thứ hai của COP, đã có hơn 120 quốc gia ủng hộ một « Mutirão Pact », hướng đến giã từ các năng lượng hóa thạch đúng lúc và công bằng, và các phương tiện tài chính thích đáng cho các nước phương Nam.

• Đọc thêm - Trump - Putin: Bóng ma tận thế hạt nhân và thảm họa năng lượng hóa thạch

« Mutirão », trong tiếng nói của một dân tộc bản địa rừng Amazon, chỉ các nỗ lực hợp tác, vượt qua các lợi ích khác biệt vì cái chung, được Ban tổ chức sử dụng làm khẩu hiệu chính thức. COP30 diễn ra trong bối cảnh đặc biệt, khi nước Mỹ của Donald Trump rút khỏi Hiệp định Paris, các nỗ lực cổ vũ cho năng lượng hóa thạch từ phía nhiều thế lực đường như ngày càng trở nên quyết liệt hơn, liệu cuộc họp tại rừng Amazon với tinh thần Mutirão có giúp cộng đồng quốc tế vượt qua được các bất đồng, đạt được một số đồng thuận đầu tiên cho phép biến lý tưởng « chuyển đổi công bằng » thành hiện thực ?