“Thuở ấy, chưa có gì được sinh ra, thế gian còn hỗn độn. Thế rồi trời đất phân đôi, mặt trăng mặt trời được sinh ra, và Con người xuất hiện. Họ đã phải đấu tranh cho vùng đất của mình, với sự giúp đỡ của Đức Phật”. Vở kịch Ngày xưa bắt đầu như vậy, theo lời dẫn nhập của người kể chuyện, tại nhà hát của trường quốc tế Pháp Alexandre Yersin, tại Hà Nội, ngày 22/09/2024.

Thế nhưng đội ngũ nghệ sĩ chuyên nghiệp gốc Việt và Pháp đã giới thiệu câu chuyện theo cách nhìn độc đáo, kết hợp sân khấu truyền thống với kịch hiện đại, thêm những yếu tố hài hước "nhằm mục đích giao thoa hai nền văn hóa thông qua ngôn ngữ, truyền thống âm nhạc và thẩm mỹ quan của họ”.

Nhóm nghệ sĩ ATH đã chuyển thể thành sân khấu ba sự tích dân gian Thần trụ trời, Con rồng cháu tiên và Sự tích trầu cau được trích từ cuốn Đầm Nhất Dạ và các truyền thuyết khác của Việt Nam của nhà văn Trần Huy Minh. Cả ba câu chuyện mang đậm tính truyền thuyết và có một điểm chung nổi bật : sự kết hợp giữa trí tưởng tượng, chủ nghĩa siêu thực và hiện thực. Trả lời RFI Tiếng Việt, đạo diễn người Pháp Quentin Delorme, người sáng lập xưởng ATH (Atelier théâtre de Hanoi - Drama and Arts Space), giải thích về lựa chọn này :

"Khi mới đến Việt Nam (cách đây 15 năm), tôi rất quan tâm đến truyện cổ tích và thần thoại Việt Nam. Điều đầu tiên mà tôi thấy và đến giờ vẫn ám ảnh tâm trí là làm nghệ thuật như thế nào để nghệ thuật phổ cập hơn một chút. Khi đọc những câu chuyện đó, tôi từng bước khám phá thế giới đó, đồng thời so sánh với truyện cổ tích ở những nước khác. Ví dụ truyện đầu tiên - Thần Trụ trời - trong vở kịch, nói về Trái đất được hình thành như thế nào. Tôi rất ấn tượng : Làm thế nào mà cùng lúc, ở những nơi khác nhau trên thế giới, người ta  lại tưởng tượng ra được gần như giống nhau về cách trời đất được hình thành, dù từ ngữ khác nhau. Cho nên tôi rất chú ý đến việc có thể sử dụng những câu chuyện cổ tích Việt Nam như thế nào, khiến chúng được phổ biến rộng rãi hơn, tới mọi lứa tuổi, để họ thực sự thấy được tính phổ quát này vượt qua cả phạm vi Việt Nam, nói về nhân loại nói chung".

Cách dẫn chuyện độc đáo

Ba câu chuyện riêng lẻ lần lượt được mở ra và cùng nhau cộng hưởng, được xâu chuỗi qua lời người dẫn chuyện một cách rất tự nhiên. Nhưng vai trò của người dẫn chuyện không chỉ dừng ở đó mà còn có nhiều yếu tố bất ngờ. Đạo diễn Quentin Delorme cho biết ý tưởng đằng sau lựa chọn này :

"Đối với tôi, người kể chuyện thực sự quan trọng trong câu chuyện bởi vì họ là một nhân vật đặc biệt không chỉ đơn thuần là một nghệ sĩ đến kể chuyện mà song hành cùng các nghệ sĩ giúp câu chuyện trở nên sống động. Ngoài ra, tôi thực sự thích nói về “sân khấu trong sân khấu”, cũng như ý tưởng người kể chuyện, đạo diễn và người tạo ra những câu chuyện đó, mang chúng đến với khán giả, giống như một đạo diễn trau chuốt chương trình và thổi hồn cho câu chuyện. Thông qua nhân vật người kể chuyện, thực sự còn có câu chuyện về "sân khấu trong sân khấu".

Một điểm gây bất ngờ khác là những phân cảnh, lên đến cao trào, bỗng nhiên quay ngoắt trở lại với thế giới hiện đại, khiến khán giả ngỡ ngàng và bật cười, nhưng cũng suy ngẫm, liên tưởng câu chuyện trong quá khứ với thực tại. Ẩn ý đằng sau điểm độc đáo này là gì ?

"Theo tôi, các câu chuyện cổ tích luôn được tái tạo theo kiểu chúng ta nói rằng những câu chuyện cách đây một hoặc hai thế kỷ không còn phù hợp với ngày nay. Cho nên phải rũ bỏ tư tưởng đó, khiến chúng trở nên hợp thời hơn và hấp dẫn hơn cho các thế hệ ngày nay, giúp họ biết rằng những câu chuyện này là hiện tại, chúng đang tồn tại và nói về chúng ta. Và việc đưa tất cả những yếu tố hiện đại vào cũng nhằm để nói rằng các câu chuyện cần thời gian để tạo dựng lại và để nói trong buổi diễn rằng chúng tôi ở đây để kể lại, còn các bạn đã xem, đến lượt các bạn tiếp tục giúp những câu chuyện đó phát triển, kể lại chúng và tái tạo chúng".

Chuẩn mực quá khứ nhìn từ hiện tại

Vai trò, thiên chức của người phụ nữ ngày xưa cũng được đề cập trong vở kịch với một góc nhìn thực tế hơn, đương đại hơn : Tại sao cứ phải quyết định rằng phụ nữ phải lập gia đình ? Tại sao họ luôn phải nghĩ cho người khác trước khi nghĩ cho bản thân ?... Đó là những vấn đề nhận được nhiều tranh luận hiện nay.

"Về điểm này, tôi muốn nói là khá riêng tư. Xã hội phụ hệ đã được nói từ lâu ở khắp nơi. Trong thời gian rất dài, chúng ta đã thấy thế mạnh của đàn ông. Đối với tôi, nói về vấn đề này trong các vở kịch của mình là điều quan trọng để mọi người nhận thức được bởi vì chúng ta đã bị gắn chặt trong những xã hội coi trọng chế độ phụ hệ. Ở Việt Nam có ít tranh luận thực sự về chủ đề này hơn ở Pháp. Cả vở diễn Ngày xưa, hoặc kể cả khi người ta nói về những câu chuyện cổ tích kiểu như vậy, đều bị mối quan hệ này ảnh hưởng, như trong truyện về Âu Cơ và Lạc Long Quân, cũng rất gia trưởng. Cho nên đối với tôi, cần phải đặt ra những câu hỏi như vậy, tự nhủ là đến một thời điểm nào đó không truyền tải hoàn toàn trọn vẹn và đặt câu hỏi : nếu những câu chuyện này do phụ nữ viết thì sao ? Những câu chuyện này không được nghĩ ra trong một xã hội phụ hệ thì sẽ như thế nào? Và tiếp theo sẽ là những câu hỏi : Chúng ta nên thay đổi điều gì ? Và đặt những câu hỏi này như thế nào với công chúng để suy nghĩ về vị trí của phụ nữ trong tất cả những chuyện này ?".

 

Một chủ đề khác, dù chưa được nêu rộng rãi ở Việt Nam, nhưng được tranh luận khá sôi nổi ở Pháp và một số nước châu Âu, đó là những câu chuyện cổ tích, thần thoại đề cao sự báo thù, “ác giả ác báo”, đôi khi rất độc ác của những nạn nhân. Liệu tư tưởng đó còn phù hợp với thời hiện tại, với cách giáo dục ngày nay ? Liệu có nên kể chuyện theo một cách khác hoặc có cách đề cập khác ?

"Đúng, tôi nghĩ là xã hội hiện đại ngày nay cần diễn giải lại những câu chuyện cổ tích này, cần bắt đầu thay đổi một chút về những chuẩn mực đạo đức được đưa ra vì chúng ta thấy rằng chúng không còn hợp thời và không còn tương ứng với sự phát triển của xã hội. Đây cũng là điều chúng tôi đề cập trong các cuộc trao đổi về lựa chọn thay đổi nghệ thuật của mình, nói rằng chúng tôi ở đây không phải là để lặp lại những gì vẫn được làm. Đối với tôi, việc tự cho phép thay đổi như vậy thực sự rất cần thiết và thú vị hơn nữa là khi diễn vở kịch ở Việt Nam, nơi có một bộ phận xã hội còn bảo thủ hơn. Có nhiều người bảo là chúng tôi không được phép chỉnh sửa truyện Lạc Long Quân và Âu Cơ chẳng hạn. Nhưng theo tôi, điều này không công bằng, vì ngược lại, các thế hệ tương lai phải diễn giải lại tất cả những câu chuyện này".

Trong thông cáo ngày 10/09/2024 giới thiệu vở diễn Ngày xưa, ATH và đối tác là Viện Pháp - Institut français, giải thích “các sáng tạo nghệ thuật dựa trên các sự tích và câu chuyện thần thoại dường như rất cần thiết”, “vào thời điểm mà xã hội chúng ta đang phải đối mặt với sự trỗi dậy của chủ nghĩa cá nhân, của chủ nghĩa tiêu dùng cùng sự xâm lấn của công nghệ”. Bởi vì đó là “sự tích tạo cầu nối giữa quá khứ và hiện tại”, nhắc nhở chúng ta về nguồn cội, “bởi vì sự tích là nền tảng văn hóa”, “mang tính phổ quát” bởi chúng đề cập đến những câu hỏi lớn của đời người (con người đến từ đâu, sinh ra thế nào, các mối quan hệ ruột thịt, tình cảm…). Vậy kịch bản được viết như thế nào để truyền đạt những suy nghĩ đó ?

"Thường thì tôi và các diễn viên vẫn ứng biến. Tôi đưa ra những ý tưởng, được coi là cơ sở cho các cuộc đối thoại, và các diễn viễn gần như bắt đầu ứng biến. Điều thú vị ở chỗ có những diễn viên chỉ nói tiếng Pháp hoặc tiếng Anh và một số chỉ nói tiếng Việt, vì vậy họ cùng nhau ứng biến. Điều cốt lõi là hiểu được nhau. Tôi làm việc theo cách ứng biến này rất nhiều với người kể chuyện, cũng là đồng giám đốc ATH. Và đến lúc phải viết lại thì tất cả chúng tôi cùng viết trên sân khấu".  

Vở diễn chạm đến mọi lứa tuổi

Vở diễn Ngày xưa không bị hạn chế trong một không gian nhỏ của sân khấu kịch. Đạo diễn Quentin Delorme và các nghệ sĩ đã thực hiện được lời hứa “Một trải nghiệm sân khấu độc đáo cho mọi lứa tuổi” vì khán giả tới buổi diễn trong nhà hát của trường quốc tế Pháp Alexandre Yersin là những bé chỉ vài tuổi đến những bậc cao niên, người Việt và người Pháp. Họ đến với gia đình, thậm chí ba thế hệ hoặc những nhóm bạn trẻ.

"Khó khăn đầu tiền đến trước khi vở diễn ra đời, có nghĩa là, chắc chắn vở kịch bằng tiếng Việt sẽ khiến một số người không hiểu. Sau đó, có rất nhiều phản hồi của khán giả - điều mà chúng tôi hài lòng - rằng dù họ không hiểu tiếng Việt nhưng họ gần như được xem một vở diễn bằng tiếng Pháp hoặc bằng tiếng Anh. Và ngược lại, nhiều người Việt nói với chúng tôi là dù họ không biết tiếng Pháp hay tiếng Anh những họ cũng hiểu hết câu chuyện. Đó thực sự là một thách thức với chúng tôi và chúng tôi khá hài lòng là vượt qua được".  

Ngoài tài năng của các nghệ sĩ, đạo diễn Quentin Delorme cho biết thành công của vở diễn còn nhờ vào đội ngũ kỹ thuật làm việc với cường độ gấp đôi, trong suốt hơn ba tháng. Nhờ đó, khán giả như bước vào một cuộc du hành ảo diệu, kỳ thú nhờ các hình thức biểu đạt đa dạng, mới mẻ, độc đáo nhờ kết hợp những hình thức âm nhạc, trình chiếu video, truyện tranh, nghệ thuật múa rối, sân khấu được thiết kế đặc sắc, nét truyền thống Việt Nam nổi bật thêm trên nền kỹ thuật hiện đại.