Từ 3.000 khán giả trong những năm đầu thành lập, Festival d’Avignon 2025 thu hút hơn 500.000 khán giả chỉ trong ba tuần tháng 07. Tổng cộng 43 buổi diễn, hai triển lãm và hơn 200 sự kiện lớn nhỏ trong chương trình chính thức “IN” và 1.785 vở diễn trong chương trình biểu diễn phi chính thức “OFF” được tổ chức song song. Cả thành phố Avignon trở thành sân khấu ngoài trời, những con phố nhộn nhịp từ sáng đến khuya trong tiếng nhạc, tiếng rao quảng cáo buổi diễn và không khí hội hè.

Tại sao Liên hoan Avignon lại thành công như vậy? Hiện tại, chưa có thống kê chính thức về mùa liên hoan 2025 nhưng các nhà tổ chức khẳng định thành công hơn năm 2024. Số lượng khách đến Avignon năm 2025 đạt mức kỷ lục từ năm 2016. Những con số này cũng khẳng định danh tiếng của liên hoan trên quy mô thế giới, mô hình tổ chức. Mô hình Festival d’Avignon đã được “xuất khẩu” sang nhiều nước, như Đức, Scotland, Mêhicô và kể cả Việt Nam với Festival Huế đầu những năm 2000.

Biến Liên hoan Avignon thành hiện tượng văn hóa quần chúng

Trả lời RFI Tiếng Việt tại Avignon, giáo sư sử học Antoine de Baecque, trường Sư phạm Ulm, phụ trách triển lãm Les Clés du Festival (Những chìa khóa của Liên hoan), do Hội Jean Vilar đồng tổ chức với Thư viện Quốc gia Pháp - BNF, nhấn mạnh yếu tố đầu tiên giải thích cho thành công này là biến Festival d’Avignon thành “hiện tượng nghệ thuật quần chúng”, thành một “thói quen văn hóa” :

“Liên hoan Avignon đã trở thành một sự kiện văn hóa lớn ở Pháp vào mùa hè và vẫn luôn thu hút các tệp khán giả rất đa dạng. Có khoảng 40 vở diễn trong chương trình chính thức “IN” và gần 1.800 vở diễn trong chương trình phi chính thức “OFF” vào mỗi kỳ Festival được tổ chức tháng 07 hàng năm. Liên hoan đã thu hút đông đảo công chúng. Đây là điều mà Jean Vilar mong muốn và được tất cả các giám đốc Liên hoan sau này duy trì”.

Thành công rực rỡ của năm 2025 còn được giải thích qua việc tổ chức cùng lúc hai Festival chính thức “IN” và không chính thức “OFF”. “Đông công chúng sẽ bảo đảm lợi ích về văn hóa và kinh tế”, theo giám đốc Liên hoan Avignon, nhà soạn kịch người Bồ Đào Nha Tiago Rodrigues. Trước tiên là cho các nhà làm du lịch, nhà hàng, khách sạn, lưu trú. Tiếp theo là tạo nguồn thu chủ lực cho thành phố và ban tổ chức để chuẩn bị cho kỳ liên hoan sau, cũng như đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Giám đốc Tiago Rodrigues khẳng định Festival d’Avignon đã khiến mỗi euro tài trợ công được lời gấp 6 lần, “khi một du khách đến liên hoan chi 10 euro, thì hai euro dành cho festival, 8 euro còn lại là cho địa phương”.

Tuy nhiên, để sự kiện văn hóa trở thành nguồn thu chủ lực là cả một quá trình dài biến Liên hoan thành hoạt động văn hóa quần chúng, phổ quát, để kịch, sân khấu chạm tới khán giả. Nhà phê bình điện ảnh, sử gia Antoine de Baecque giải thích :

“Mong muốn của Jean Vilar, người từng chỉ đạo Nhà hát Bình dân Quốc gia, là phổ biến đến công chúng, cho nên ông chủ trương tiếp cận những người thường không đến nhà hát, những người phần nào sợ sân khấu hoặc nói rằng “Ôi, chuyện đó không dành cho tôi, nó quá phức tạp”. Đi tìm khán giả, có nghĩa là phải có chính sách trong các công đoàn vào thời điểm đó.

Hiện tại, việc này được truyền tải rất nhiều thông qua trường học, học sinh, sinh viên hoặc người đã nghỉ hưu để thu hút họ, không phải chỉ tới một lần mà khi đã tới rồi, đôi khi họ sẽ quay lại, để theo thời gian, họ trở thành người hâm mộ sân khấu. Nhưng đúng, một trong những đặc điểm của Liên hoan Avignon ngay từ những ngày đầu tới nay, đó là mang đến sân khấu đương đại nhất, có thể nói là sân khấu tiên phong, tới đông đảo khán giả. Đây chính là điều làm nên thành công của Liên hoan Avignon”.

Để sân khấu “dễ hiểu” với công chúng

Không chỉ dừng ở sân khấu với những sáng tác của mình, Jean Vilar, người được coi là cha đẻ của Festival d’Avignon, đã nảy ra ý tưởng mời những tác giả khác và đưa nhảy, múa vào Liên hoan ngay những năm 1966-1967, cộng tác với nghệ sĩ múa nổi tiếng Maurice Béjart. Festival d’Avigonon hiện trở thành điểm tham chiếu cho vũ đạo. Và trang phục biểu diễn được Jean Vilar chú trọng ngay những ngày đầu để làm cầu nối, truyền tải điều tưởng chừng là trừu tượng tới khán giả, theo giải thích của sử gia Antoine de Baecque :

“Rất nhiều lần Jean Vilar dàn dựng sân khấu với những thứ rất đơn giản, với những mảng màu rực rỡ, ấn tượng, ví dụ trang phục có vai trò rất quan trọng. Và chủ ý của mỗi lần như vậy là đem đến cho đông đảo khán giả những tác phẩm kinh điển tuyệt vời, có rất kịch của Shakespeare, của Molière.

Có thể thấy là có những cuộc hội ngộ giữa khán giả với những tác phẩm cổ điển. Không có chuyện dễ dãi chiều theo ý khán giả hoặc đề xuất những điều dễ dàng, đó là những tác phẩm khó, nhưng chính bởi vì khó nên công chúng cũng quan tâm để nâng cao văn hóa. Liên hoan Avignon không giống trên truyền hình, người ta xem những chương trình đòi hỏi khắt khe, thậm chí đôi khi là hơi khiêu khích, gây phản ứng, nhưng công chúng cũng thích điều đó, đến Avignon cũng vì điều đó”.

Công chúng không chỉ đơn thuần là khán giả, thụ động mà được coi là một nghệ sĩ khác, tham gia vào đời sống Liên hoan Avignon. Vẫn nhà sáng lập Jean Vilar nảy ra ý tưởng giao lưu với công chúng, qua chương trình Les Rencontres du Verger (tạm dịch : Gặp nhau trong vườn) trong vườn của cung điện giáo hoàng. Từ đó, Liên hoan luôn là một địa điểm đặc biệt cho các cuộc gặp gỡ, đối thoại chính thức và không chính thức giữa khán giả, người dân địa phương và nghệ sĩ.

Cả thành phố biến thành sân khấu lớn ngoài trời

Một điểm đặc biệt khác, có một không hai, là cả thành phố Avignon trở thành một nhà hát khổng lồ. Bất kỳ ngóc ngách nào cũng có thể trở thành sân khấu. Áp phích quảng cáo của chương trình “OFF” được giăng trên cây, dán kín trên trường, dọc các hàng rào, phấp phới trên các ban công, cửa sổ... Bước qua cổng thành, du khách bị bất ngờ vì những “bức tranh tường” rực rỡ, đặc sắc. Rồi những tiếng rao, biểu diễn múa, tiếng  trống, tiếng nhạc... tất cả để nhằm thu hút sự chú ý của người qua đường, những khán giả tương lai. Hơn 1.200 đoàn kịch, gần 1.800 buổi diễn trong chương trình "OFF" ở hơn 250 địa điểm. Những con số này cho thấy sự cạnh tranh gay gắt giữa các đoàn kịch và quy mô tổ chức của liên hoan. Sử gia Antoine de Baecque giải thích :

“Chương trình của một liên hoan Avignon thường được chuẩn bị từ một năm trước. Còn địa điểm thường được dựng trước hai, ba tháng, bắt đầu từ tháng 4 để sẵn sàng vào cuối tháng 6 khi các đoàn nghệ sĩ biểu diễn đến tập dượt. Điều đặc biệt ở Avignon là không có nơi nào, trước đó được coi là dành cho sân khấu. Nhà thờ, công trình, tu viện, phòng tập thể dục, trường trung học, thậm chí là các mỏ trước đây cũng có thể được biến thành sân khấu. Tất cả phải được hoàn thiện hiệu quả, bởi vì những chương trình được tổ chức ở Avignon thường là những chương trình có công nghệ cao với những đạo diễn tài ba hiện nay”.

Thành công vượt khỏi biên giới

Liên hoan Avignon còn là nơi phản ánh những chủ đề chính trị, xã hội. Năm 2025 cũng không phải là ngoại lệ. Nhiều cuộc tập hợp, tuần hành ủng hộ người dân Palestine cũng được tổ chức. Ngoài ra, nội dung và hình thức kịch cũng cho thấy chủ trương hướng ra thế giới của Liên hoan. Rất nhiều vở diễn, tác phẩm nước ngoài được mời đến trình diễn, giới thiệu tại Avignon. Mỗi năm là một ngôn ngữ được chọn làm khách mời danh dự. Sau năm 2025 đề cao tiếng nói và văn hóa Ả Rập, Hàn Quốc sẽ là khách mời của Liên hoan 2026. Mô hình Liên hoan Avignon đã được “xuất khẩu” sang nhiều nước, theo giải thích của giáo sư Antoine de Baecque :

“Liên hoan Avignon có thể được coi là một mô hình. Có rất nhiều bản sao Liên hoan Avignon, ví dụ ở Edinburgh, Scotland hoặc ở Mêhicô. Đây là một khuôn khổ được tạo ra để có thể sao chép ở hầu hết mọi nơi trên thế giới.

Điều thú vị là Việt Nam thỉnh thoảng cũng xuất hiện ở Avignon. Có nhiều thời điểm nghệ thuật truyền thống Việt Nam được giới thiệu ở Avignon, như trong những năm 1980. Hoặc gần đây có vở kịch Sài Gòn của Caroline Guiela Nguyen. Câu chuyện diễn ra tại một nhà hàng Việt Nam, giữa Việt Nam và Pháp và Paris, cho thấy một chút về những diễn biến trong thời kỳ thuộc địa và cho đến ngày nay, giữa Việt Nam và Pháp. Đó là một vở kịch rất quan trọng trong lịch sử Liên hoan”.

Trước đó, Việt Nam cũng xuất hiện trong OFF những năm 2009 với vở tuồng Ti An Antigone Việt Nam do nhà hát Monte-Charge của thành phố Pau (miền nam Pháp) dàn dựng với Nhà hát Tuồng Việt Nam, hoặc năm 2011 với vở hài Nhẫn và Dương do hai nghệ sĩ thuộc Liên đoàn Xiếc Hà Nội và hai nhạc công thuộc Viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

 

Mô hình Festival d’Avignon cũng được “du nhập” vào Việt Nam. Sau thành công của Liên hoan gặp gỡ Huế 1992 giữa thành phố Huế và CoDev (Hội đồng vùng Paris mở rộng), tỉnh Thừa Thiên-Huế cũng muốn tổ chức một liên hoan có quy mô, chất lượng cao để quảng bá văn hóa, truyền thống ra quốc tế và giao lưu với các đoàn khách mời thế giới. Festival Pháp-Việt đầu tiên được tổ chức năm 2000, thu hút 30 đoàn nghệ sĩ Việt Nam và Pháp, hơn 410.000 khách tham quan. Đến năm 2010, sự kiện được đổi tên thành Festival Huế. Đến năm 2025, Festival Huế được xây dựng theo định hướng bốn mùa, tổ chức sự kiện, lễ hội liên tục trong cả năm, để tránh “bội thực” vào mùa hè, phù hợp với đặc trưng của một thành phố Festival mà cố đô theo đuổi.