Nuacht Mhall: Cothrom an Lae, i gcomhair Sheachtain na Gaeilge

*

Inniu an t-aonú lá de mhí an Mhárta. Is mise Alanna Ní Ghallachóir. 

Cothrom an lae seo sa bhliain 1896, tháinig an fisiceoir Henri Becquerel ar fhionnachtain cheannródaíoch de thimpiste, agus é i measc tástáil ag lorg fianaise ar son a theoiric mhícheart go n-ionsúnn salainn úráiniam atá tineghealánach solas na gréine agus go n-astaítear é mar x-gha. An rud a bhfaca sé ná gur astaigh an t-úráiniam radaíocht gan spreagadh ar bith ón ghrian. In 1898 thosaigh Marie agus Pierre Curie ag déanamh staidéir ar úráiniam i bPáras, agus in 1903, roinn Becquerel agus Muintir Curie Duais Nobel ar son a gcuid saothar a bhain le radaighníomhaíocht. Is scéal cáiliúil é faoi fhionnachtain de thaisme: ach is scéal nach bhfuil a oiread sin clú air ná gur tháinig an grianghrafadóir Abel Niépce de Saint-Victor ar an fhionnachtain chéanna de thimpiste fosta, 40 bliain roimh Becquerel.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

fhionnachtain cheannródaíoch - pioneering discovery

salainn úráiniam atá tineghealánach – phosphorescent uranium salts

astaigh – emit

radaighníomhaíocht - radioactivity

Dia daoibh, is mise Niall Ó Siadhail, eagarthóir Nuacht Mhall. Amárach cuirfear tús le Seachtain na Gaeilge, féile bhliantúil na Gaeilge, agus chun í sin a cheiliúradh, beidh sraith speisialta ar siúl againn i rith na féile. Ón chéad lá de mhí an Mhárta go dtí Lá Fhéile Pádraig, cuirfear eagrán ar fáil gach lá. Mioneagráin a bheidh iontu, a dhéanann cur síos ar eachtra stairiúil a tharla cothrom an lae sin san am atá thart, agus beidh na gnátheagráin a bhaineann le nuacht na seachtaine le cloisteáil fosta. Tá súil againn go mbainfidh sibh sult agus tairbhe astu.

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an 26ú Feabhra. Is mise Gráinne Ní Bhrosnacháin.

Maidir le cursaí san Úcráin, d’fógair Uachtarán na Rúise, Vladimir Putin, go n-aithníonn an Rúis dhá cheantar neamhspléacha, Donetsk agus Luhansk, atá lonnaithe in oirthear na hÚcráine. Chuir na Stáit Aontaithe agus tíortha san Eoraip smachtbhannaí eacnamaíocha ar an Rúis. Dhein an Ríocht Aontaithe smachtbhannaí ar bhainc Rúiseacha agus ar dhaoine saibhre ón tír atá ceangailte leis an Uachtarán Putin. Chur Seansailéir na Gearmáine, Olaf Scholz, cosc ar an bpíblíne gáis ‘Nord Stream 2’ a bhí le teacht chuig an Eoraip. Dúirt Uachtarán Mheiriceá Joe Biden go mbeadh bacanna á gcur ar institiúidí airgeadais Rúiseacha agus ar olagarcaí. Thug sé orduithe chun tuilleadh saighdiúirí a chur san Eastóin, sa Laitvia agus sa Liotuáin. Chuir na Rúisigh tús le cogadh dearg maidin Déardaoin. Tá eagla ann go dtarlóidh an cogadh is mó in Eoraip ó bhí an Dara Cogadh Domhanda ann.

Ainmníodh an scannán faisnéise ‘Vicky’ le haghaidh gradaim ag Féile Scannánaíochta Idirnáisiúnta Bhaile Átha Cliath. Leirítear scéal Vicky Phelan sa scannán, bean a chuaigh le haghaidh tástáil smearaidh sa bhlain 2011. Dúradh lei go raibh a cuid torthaí ceart go leor ach sa bhlain 2014 fuair sí ailse sa cheirbheacs. Teip a bhí ann ó thaobh Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte de. Feictear sa scannán sláinte Vicky agus í ag tógáil conspóid dlí. Díritear ar shaol mná eile a bualadh leis an ngalar. Dúirt an stiúrthóir Sasha King, gur theastaigh uaithi na gnéithe iontacha de Vicky a thaispeáint, gur laoch dár gcuid í agus go mairfidh sí inár stair mar dhuine a throid an cath ar ár son.

Foilsíodh treoirleabhar dátheangach faoi Stair Ghaeilge Chúige Uladh in Iarsmalann Daonchultúir agus Iompair Uladh i gCúl Trá i gContae an Dúin. Leis an aip, is féidir éisteacht i nGaeilge agus Béarla faoi shuíomhanna áitiúla sa bhaile Cúl Trá. Cuirtear an-bhéim ar an gceangal Preispitéireach atá leis an nGaeilge ón seachtú haois déag i leith. Ar an aip, tugann fear an phoist turas treoraithe don chuairteoir agus é ag labhairt faoi láithreacha stairiúla cosúil le hEaglais na Cille Móire, Scoil Náisiúnta agus Eaglais Dhriom Crí. Dúirt bainisteoir leabharlanne agus cartlainne san Iarsmalann Dónal McAnallen gur togra úrnua é seo do scoláirí agus turasóirí. Is féidir le daoine éisteacht leis an aip sa leabharlann nó timpeall an bhaile. Tá sprioc acu ceangal a dhéanamh leis an bpobal agus canúntí eile sa Bhéarla.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

smachtbhannaí eacnamaíocha - economic sanctions

institiúidí airgeadais - financial institutions

coach dearg - bloody war

tástáil smearaidh - smear test

aisle sa cheirbheacs - cervical cancer

treoirleabhar dátheangach - bilingual guidebook

láithreacha stairiúla - historic sites 

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an naoú lá déag de mhí Feabhra. Is mise Ella Hassett.

Vótáil comhairleoirí Comhairle Cathrach na Gaillimhe chun lána rothaíochta sealadach a chur ar ceal nuair a léirigh lucht gnó, áitritheoirí agus seirbhísí éigeandála na cathrach a n-imní faoi. I mí Mheán Fómhair 2021, mhol an comhairleoir Colette Connolly lána deighilte débhealaigh ar bhonn sealadach a chur ar thaobh an chósta de phromanáid Bhóthar na Trá i nGaillimh. Tháinig an vóta sin i ndiaidh beagnach ceithre uair a chloig díospóireachta. As na seacht gcomhairleoirí déag, ní raibh ach ceathrar díobh ar son an lána trí chíliméadar seo. Rinneadh comhairliúcháin phoiblí le déanaí, ina raibh seacht míle aighneacht, seasca faoin gcéad díobh sin i gcoinne an dhá bhealach a bhí leagtha amach. Beidh cruinniú speisialta ar siúl i mí an Mhárta chun an lána rothaíochta a phlé arís.

Tá duais buaite ag fadscannán Gaeilge ag Féile Scannán Bheirlín. Bhuaigh an scannán dar teideal An Cailín Ciúin an Grand Prix sa rannóg Glúin/Generation ag Féile Idirnáisiúnta Scannán Bheirlín. Is é an chéad scannán Gaeilge a taispeánadh ag an bhféile agus tuairiscítear go bhfuair sé ceithre bhabhta bualadh bos ón lucht féachana sa Ghearmáin. Tugadh ardmholadh don chineamatagrafaíocht, don scór agus don aisteoir óg Catherine Clinch atá sa phríomhpháirt. Níl Catherine ach dhá bhliain déag d'aois agus is é seo a céad pháirt. Is é An Cailín Ciúin an chéad scannán fada ag an stiúrthóir Colm Bairéad agus ag an léiritheoir Cleona Ní Chrualaoi, ón gcomhlacht Inscéal. Tá an scannán bunaithe ar scéal de chuid Claire Keegan ina insítear scéal Cháit, cailín óg 9 mbliana d’aois ó theaghlach atá róphlódaithe agus mífheidhmiúil agus a chuirtear ar shiúl chun cónaí le tuismitheoirí altrama don samhradh í.

Dé réir tuarascáil nua, tá an Fhraincis i mbaol a báis mar gheall ar mhéadú mór ar úsáid an Bhéarla sa Fhrainc. Sa tuarascáil, a scríobh an Académie Francaise nó Acadamh na Fraincise, cáintear an méid téarmaí agus focail Bhéarla atá á n-úsáid i gcáipéisí rialtais, sa litríocht chorparáideach agus i bhfeachtais eolais don phobal. Déantar cur síos ar neart samplaí den Bhéarla á úsáid in áit na Fraincise, mar shampla, tionscnamh comhshaoil i sléibhte Auvergne faoin ainm “zero emission valley” agus an teicneolaícht nua “Easy Drive” a úsáideann comhlacht carranna Renault. Dúirt údair na tuarascála go bhfuil an úsáid sin ag cur as do chomhréir na teanga agus ag deighilt na tíre ar bhonn teangeolaíochta. Bunaíodh an t-Acadamh sa bhliain sé déag triocha a cúig agus daichead intleachtóirí a bhíonn ina mbaill de, ar a dtugtar na ‘buanlaochra’.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

áitritheoirí - residents

comhairliúcháin phoiblí - public consultations

mífheidhmiúil - disfunctional

tuismitheoirí altrama - foster parents

comhréir - syntax

buanlaochra - immortals

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an dara lá déag de mhí Feabhra. Is mise Niall Ó Siadhail.

Deirtear go bhfuil Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá, Joe Biden, chun ordú forghníomhaithe a shíniú a scaoilfidh seacht mbilliún dollar de chúlchiste Afganastánach. D’fhág rialtas daonlathach deireanach na hAfganastáine an t-airgead i mbanc an Chúlchiste Fheidearálaigh i Nua-Eabhrac agus tá sé calctha ó shin i leith mar ní raibh sé soiléir cé leis an t-airgead. Anois, ceaptar go roinnfear an t-airgead idir íospartaigh sceimhlitheoireachta i Meiriceá, mar shampla daoine muinteartha leo siúd a fuair bás san Ionad Trádála Domhanda in 2001, agus daoine leochaileacha san Afganastáin féin – fad is nach mbeidh an Talaban ábalta lámh a leagan air.

D’fhógair Cressida Dick go mbeidh sí ag éirí as a post mar Choimisinéir na bPóilíní i Londain i ndiaidh do Mhéara Londan Sadiq Khan insint di nach bhfuil muinín aige aisti. Cé gurb í Dick an chéad bhean riamh sa ról, tharla go leor scannal le déanaí a nochtann cultúr nimhiúil san fhórsa maidir le gnéasachas agus ciníochas. Dhúnmharaigh oifigeach de chuid an fhórsa Sarah Everard beagnach bliain ó shin, agus cáineadh an fórsa go minic as an dóigh a caitheadh le mná. Roinn oifigigh eile grianghraif de dheirfiúracha a dúnmharaíodh i bpáirc i dtuaisceart Londan. Bhí Dick ina ceannasaí nuair a maraíodh Jean Charles de Menezes in 2005. Fuair an Bhrasaíleach óg bás mar cheap na póilíní gur sceimhlitheoir a bhí ann, rud a bhí go hiomlán bréagach.

Cúrsaí scannánaíochta anois. Fuair roinnt Éireannach ainmniúchán do ghradam Oscar an tseachtain seo. Ainmníodh Ciarán Hinds ó Bhéal Feirste Thuaidh agus Jessie Buckley ó Chill Airne sa chatagóir “aisteoir tacaíochta is fearr” agus an t-amhrán “Down To Joy” leis an cheoltóir conspóideach Van Morrison sa chatagóir “amhrán nua is fearr”. Fuair an scannán Belfast, ina léirítear tús na dTrioblóidí trí shúile buachalla óig, seacht n-ainmniúchán san iomlán, “script scannáin nua is fearr”, “scannán is fearr” agus “stiúrthóir is fearr” san áireamh, agus ciallaíonn sé sin go bhfuil ainmniúcháin ag Kenneth Branagh i níos mó catagóirí ná aon duine eile, cé nár bhain sé Oscar go fóill. Ar an drochuair, níor éirigh le Ruth Negga ná Caitríona Balfe ainmniúchán a fháil. Dúirt an t-iriseoir Malachy Clerkin gur léir go bhfuil claonadh frith-Mhuineacháin ag an Acadamh.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

ordú forghníomhaithe - executive order

cúlchiste - reserve (of money)

calctha - frozen (of funds)

gnéasachas - sexism

sceimhlitheoir - terrorist

conspóideach - controversial

claonadh frith-Mhuineacháin - anti-Monaghan bias

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniú an 5ú lá de mhí Feabhra. Is mise Liam Ó Brádaigh.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

feidhmeannas comhroinnte cumhachta - power-sharing executive

calafoirt - ports

móréileamh - great demand

innealtóir bogearraí - software engineer

sárshaothar nua-aoiseach - modernist masterpiece

i bhfoirm sraitheach - serialised

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an 29 de Mhí Eanáir. Is mise Alanna Ní Ghallachóir.

Eisíodh fógra sábháilteachta muirí ag Roinn Iompair na hÉireann do lucht farraige ar fud na tíre, chun daoine a chur ar an eolas faoi dhruileanna míleata na Rúise ar an chósta thiar theas. Tuigtear go scaoilfidh cabhlach na Rúise airtléire mara agus roicéid le linn na gcleachtaí, a bheidh ag tarlú 240 ciliméadar ó chósta na hÉireann ar feadh cúig lá ón 3 Feabhra. Is cúis imní iad na cleachtaí seo d’iascairí agus tá sé de rún ag suas le 60 bád iascaireachta a bheith ag iascaireacht cóngarach don tsuíomh tástala.

Tháinig laghdú ar na srianta Covid-19 in Éirinn an deireadh seachtaine seo caite agus anois tá cead ag na bialanna agus na tithe tábhairne a bheith foscailte i ndiaidh a hocht a chlog san oíche. Chomh maith leis sin, thosaigh pilleadh céimnithe chun na n-oifigí agus tugadh cead athfhoscailte do chlubanna oíche. I Sasana, tháinig deireadh leis an mholadh chun cianobair a dhéanamh agus ní gá do dhaltaí cumhdaigh aghaidhe a chaitheamh i seomraí ranga. Tá srianta eile fós i bhfeidhm maidir le haonrú má bhíonn comharthaí ann nó má fhaightear tástail dhearfach.

Bhí lacáiste 10% ar fáil ó shiopa uachtar reoite an tseachtain seo do dhuine ar bith a rinne a n-ordú as Gaeilge. Tá Murphy's, atá lonnaithe ar Shráid Chill Mhantáin i mBaile Átha Cliath, ag iarraidh an Ghaeilge a chur chun cinn agus ceachtanna Gaeilge a thabhairt dá bhfoireann féin. Táthar ag súil go mbeidh níos mó deiseanna an Ghaeilge a úsáid san ardchathair i ndiaidh lainseáil scéim nua darb ainm Baile Átha Cliath le Gaeilge, comhpháirtíocht idir Conradh na Gaeilge agus Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath, le maoiniú ón Rialtas. Meascán spriocanna atá i gceist: an Ghaeilge a chur chun cinn ar chomharthaíocht, ar fhógraí, agus ar bhiachláir; Ceathrú Ghaeilge a bhunú i lár na cathrach; agus líonra gnólachtaí a fhorbairt mar pháirt den phlean teanga sa chathair.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

cabhlach na Rúise - the Russian navy

cúis imní - cause of concern

foscailte = oscailte - open (Gaeilge Dhún na nGall)

pilleadh = filleadh - return (Gaeilge Dhún na nGall)

lacáiste - discount

líonra gnólachtaí - network of businesses

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an dara lá is fiche de mhí Eanáir. Is mise Oisín Mac Conamhna.

Tharla sochraid Ashling Murphy sa Tulach Mhór in Uíbh Fhailí Dé Máirt. Dúnmharaíodh í in ionsaí gránna i lár an lae, nuair a raibh sí amuigh ag rith in aice na canála. Bhí sí fiche trí bliain d’aois. Tháinig ná sluaite amach ina cuimhne, i ndlúthpháirtíoch lena muintir, agus i gcoinne foiréigean ar an mná, ar fud na hÉireann agus trasna an domhain. Tá fear gafa ag na gardaí ar chúiseamh dúnmharaithe.

Bhí brúchtadh pléascach ag an mbolcán muirí Hunga-Tonga Hunga-Ha’apai, seasca cúig ciliméadar ó thuaidh ó Tongatapu, an t-oileán is mó in Tonga. Ghin an brúchtadh tsunami a d’imigh ar fud an Aigéin Chiúin, agus a mharaigh ar a laghad triúr in Tonga; tonn turrainge san atmaisféar a d’imigh timpeall an domhain faoi dhó; agus scamall mór deannaigh agus deataigh, agus na céadta splanc thintrí gach nóiméad taobh istigh ann, agus a d’imigh suas go dtí an strataisféar. Scrios an brúchtadh an cábla cumarsáide le Tonga, agus tar éis an tsunami tá na hoileáin uilig faoi bhrat luatha. Tá an príomh-rúidbhealach glanta agus an t-aerfort ar oscailt arís, acht tá díospóireacht ar siúl in Tonga idir cabhair a ligean isteach, agus COVID a choiméad amuigh.

Bhí bua mór ag foireann peile na nOileán Comóra i gcoinne Gána i gCraobh Náisiúin na hAfraice an tseachtain seo. Le foireann óna diaspora, tá siad ag glacadh páirt sna cluichí ceannais den chéad uair, agus, ina gcluiche deireanach sa ghrúpa, fós lena gcéad chúl nó pointe á lorg acu. Fuair siad trí chúl sa chluiche, in aghaidh a dó ag Gána, an buaiteoir le cúig nóiméad fágtha. Agus tar éis torthaí i ngrúpaí eile, tá áit bainte amach ag Oileáin Chomora sa chéad bhabhta eile. Les Ceolacanthes an leasainm atá orthu, mar gheall ar na seanéisc shuimiúla atá ina gcónaí amuigh ó na hoileáin.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

sochraid - funeral

ar chúiseamh dúnmharaithe - on a charge of murder

brúchtadh pléascach - explosive eruption

tonn turrainge - shock wave

splanc thintrí - flash of lightning

faoi brat luatha - under a layer of ash

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an cúigiú lá déag de mhí Eanáir. Is mise Sibéal Dempsey.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

easpa éagsúlachta - lack of diversity

saincheisteanna eiticiúla - ethical issues

seirbhísí sruthú craolta - broadcast streaming services

maoirseacht - supervision

Fórsa Teorann na hÁstráile - Australian Border Force

ocáid ghrianghrafadóireachta - photo op

Nuacht Mhall. Príomhscéalta na seachtaine, léite go mall.

*

Inniu an t-ochtó lá de mhí Eanáir. Is mise Siubhán Nic Amhlaoibh.

Ar Lá na Bliana Úire, i ndiaidh feachtas fada, tugadh lánstádas oifigiúil don Ghaeilge san Aontas Eorpach. Ba mheán oíche ar an 31ú Nollaig an uair a chríochnaigh maolú a bhí ar stádas na Gaeilge san Aontas Eorpach. Cuireann an t-athrú seo an teanga ar comhchéim le teangacha bhunaitheoirí an Aontais, agus ghlac Gaeilgeoirí na hÉireann an t-éacht seo mar éacht suntasach. Síltear go mbeadh méadú 70% ar an mhéid reachtaíochta a aistreofar go Gaeilge sa Choimisiún ó seo amach. Dúirt Uachtarán na hÉireann, Micheál D. Ó hUigínn, gurb í an bhliain seo 2022 an bhliain le hiarracht mhór a dhéanamh ar son na teanga.

Tá reacht úr curtha i bhfeidhm i bPoblacht na hÉireann a chuireann íosteorainn ar an phraghas ar a ndíoltar alcól. Ní cheadaítear buidéal caighdeánach fíona a dhíol ar phraghas níos ísle ná €7.40, nó canna beorach níos lú ná €1.70. Dúirt An tAire Sláinte, Stephen Donnelly, gur cruthaíodh an reacht chun tinneas agus básanna bainte le handúil san alcól a isliú. Moladh do pholaiteoirí Stormont dlí comhchosúil a chur i bhfeidhm sa tuaisceart, ach tá meon an phobail scoilte, agus daoine ag rá nach gcuideoidh an dlí úr seo leis an fhadhb atá againn leis an alcól, muna bhfuil tacaíocht cheart agus seirbhísí eile ar fáil fá choinne daoine a bhfuil andúil san alcól acu.

Chuir Carrie Lam, ceannaire Hong Cong, cosc ar eitiltí ag teacht isteach sa tír ó ocht dtír an tseachtain seo. Mairfidh an cosc coicís. Ní bheidh cead teacht isteach ag eitilití ó na Stáit Aontaithe, ó Cheanada, ón Astráil, ón Phacastáin, ó na hOileáin Fhilipíneacha, ón Fhrainc, agus ón India. Tá beartas “nialas-Covid” ag Hong Kong, agus tá an cosc seo ar cheann de na srianta nua atá curtha i bhfeidhm ag an tír beagnach dhá bhliain i ndiaidh thús na pandéime. Tá na srianta nua seo sa tír ar na cinn is déine ar domhan faoi láthair.

*

Léirithe ag Conradh na Gaeilge i Londain. Tá an script ar fáil i d'aip phodchraolta.

*

GLUAIS

lánstádas oifigiúil - full official status

éacht - achievement

íosteorainn - lower limit

andúil - addiction

cosc - ban

nialas - zero